W ocenie rozwoju psychoruchowego dziecka w 1. roku życia powinno się uwzględnić nie tylko sam rozwój ruchowy, ale także rozwój funkcji poznawczych, manipulacyjnych, społecznych i mowy, stąd też wczesna interwencja logopedyczna stanowi istotną część wczesnych oddziaływań diagnostyczno-terapeutycznych, którymi obejmuje się dzieci obarczone zagrożeniem nieprawidłowego rozwoju psychoruchowego, w tym rozwoju mowy. Wczesna diagnoza logopedyczna ma w ich wypadku ogromne znaczenie, gdyż prawidłowo postawiona w tak wczesnym okresie rozwojowym pozwala na właściwe rozpoznanie problemu i stworzenie programu terapii logopedycznej, która może zapobiec rozwinięciu lub pogłębieniu deficytów ustno-twarzowych.
Dokonując wczesnej diagnozy logopedycznej, terapeuta zbiera przede wszystkim informacje dotyczące przebiegu ciąży i okresu okołoporodowego, a następnie dane o podstawach warunkujących rozwój najwcześniejszych funkcji aparatu artykulacyjnego, a więc o funkcjach pokarmowych. Interesują go zatem:
-
Warunki anatomiczne twarzy i jamy ustnej, w tym także napięcia mięśniowego oraz symetrii. Zaburzeniom w napięciu mięśniowym oraz symetrii aparatu artykulacyjnego towarzyszą zazwyczaj trudności w naturalnym karmieniu (często zachłystywanie się podczas jedzenia i picia), sprawiając problemy dziecku w samym przyjmowaniu pożywienia, ale też rzutując na czynności ruchowe, na przykład utrudniając domknięcie warg, prawidłowe ruchy języka, właściwe połykanie. To z kolei może powodować nieprawidłowości w warunkach zgryzowych i zębowych oraz rzutować na sposób oddychania, a w konsekwencji na prawidłowy rozwój mowy.
-
Poziom funkcjonowania aparatu artykulacyjnego – sprawdzenie odruchów ze strefy ustno-twarzowej (ich obecności i sposobu realizacji przez dziecko), kształtowanych we wczesnym okresie życia płodowego, jest zazwyczaj traktowane jako badanie podstawowe, od którego należy rozpocząć diagnozę logopedyczną. Do odruchów istotnych, poddawanych ocenie przez logopedę należą m.in. odruch Babkina, odruch ssania, połykania, szukania, wymiotny, kąsania.
-
Sposób karmienia dziecka i ewentualne problemy w tym zakresie – zalety naturalnego karmienia i dla matki, i dla dziecka wydają się niepodważalne. Nie do przecenienia jest wpływ prawidłowego karmienia na wzorce ruchowe istotne dla przyszłej artykulacji dziecka oraz na prawidłowość budowy aparatu artykulacyjnego. Uznaje się, że każdy nieprawidłowy wzorzec karmienia, który rozwinął się u dziecka i wskutek braku przeciwdziałania utrwalił, może wpłynąć niekorzystnie na gaworzenie i późniejsze wydawanie dźwięków artykułowanych. W opisach procesu karmienia zwraca się uwagę na istotne różnice zachodzące przy ssaniu piersi i ssaniu przez smoczek, podkreślając, że jedynie karmienie naturalne zapewnia właściwe warunki rozwoju prawidłowej artykulacji. Jedno z zadań terapeuty polega na przygotowaniu rodziców do zapewnienia dziecku właściwej pozycji podczas karmienia. Jest to tym istotniejsze, że wielu opiekunów dzieci z zaburzeniami rozwoju ma tendencję do ich układania podczas przyjmowania posiłku w pozycji leżącej bądź półleżącej. Podczas oceny procesu karmienia istotne jest zaobserwowanie, czy rodzice nie karmią dziecka w sposób pasywny, czyli niewymagający prawidłowej i skoordynowanej pracy warg, żuchwy i języka. Karmienie takie polega na wlewaniu bądź wkładaniu pokarmu do jamy ustnej. Utrwala się w czasie tego nieprawidłowego przebiegu czynności przyjmowania pokarmu niewłaściwa pozycja głowy i całego ciała dziecka. W czasie diagnozy należy zwracać uwagę na obecność parafunkcji, a więc stereotypowych czynności, nawyków, takich jak: ssanie i nagryzanie smoczków, palca, warg, języka, błony śluzowej policzka. Czynności te mogą powodować poważne zaburzenia szczękowo-zgryzowo-zębowe.
-
Sposób oddychania.
-
Poziom rozwoju zmysłów – przede wszystkim słuchu i wzroku, ale istotne jest również określenie poziomu wrażliwości na bodźce dotykowe, szczególnie w obrębie twarzy dziecka. Zgodnie z literaturą przedmiotu u każdego dziecka okolice jamy ustnej odznaczają się dużą wrażliwością do końca 6. miesiąca życia, lecz ta stopniowo maleje u dzieci o prawidłowym przebiegu rozwoju. Dłużej przetrwać może u urodzonych przez cesarskie cięcie, zaś u dzieci z nieprawidłowościami rozwojowymi zwiększona wrażliwość może się nawet utrwalić. Sprzyja to wyzwalaniu nieprawidłowych odruchów z okolicy jamy ustnej i śluzówek, czego efektem bywa zachłystywanie się bądź zwracanie pokarmu.
-
Poziom rozwoju mowy – czas pojawienia się i czas trwania stadiów przedwerbalnych i werbalnych.
Literatura:
M. Borkowska: Usprawnianie czynności karmienia, [w:] ABC rehabilitacji dzieci. Mózgowe porażenie dziecięce, t. 2, red. M. Borkowska, Warszawa 1989, s. 90–114.
M. Borkowska: Usprawnianie czynności związanych z karmieniem i samodzielnym jedzeniem dzieci niepełnosprawnych, [w:] Dziecko niepełnosprawne ruchowo. Usprawnianie ruchowe, red. M. Borkowska, Warszawa 1997, s. 146–168.
L. Geilke, B. Rogóż-Bogucka: Współpraca logopedy z fizjoterapeutą we wczesnym wspomaganiu rozwoju dzieci urodzonych przedwcześnie, [w:] Dziecko i jego środowisko. Noworodek przedwcześnie urodzony – trudności i satysfakcje, red. I. Pirogowicz, A. Steciwko, Wrocław 2008, s. 108–112.
T. Kaczan, A. Regner: Teoretyczne i praktyczne podstawy ustno-twarzowej terapii regulacyjnej według koncepcji Rodolfo Castillo Moralesa, [w:] Neurofizjologiczne metody usprawniania dzieci z zaburzeniami rozwoju, red. L. Sadowska, Wrocław 2004, s. 163–200.
E. Stecko: Zaburzenia mowy u dzieci – wczesne rozpoznanie i postępowanie logopedyczne, Warszawa 2002.