Główne klasyfikacje dyslalii analizują objawy oraz przyczyny tego zaburzenia lub próbują połączyć oba te kryteria.
I. Klasyfikacja ilościowa Leona Kaczmarka wyodrębnia dyslalię: jednoraką (jedna głoska jest wymawiana nieprawidłowo), wieloraką (kilka lub kilkanaście głosek jest zaburzonych) oraz całkowitą. W obrębie dyslalii jednorakiej oraz wielorakiej można wyróżnić dyslalię prostą (w realizacji głoski/głosek zanika tylko jedna cecha, np. wibracja czy dźwięczność) lub złożoną (w realizacji głoski/głosek zanika kilka cech naraz, np. dźwięczność i miękkość, a jednocześnie pojawia się nosowość lub zwarcie krtaniowe; albo też zanika jedna cecha, a równocześnie w to miejsce pojawia się inna lub dwie inne, np. nosowość i bezdźwięczność).
II. Klasyfikacje jakościowe wywodzące się z foniatrii dzielą dyslalię na: mogilalię, paralalię, dyslalię właściwą, a także – w zależności od nazwy ogółu form wadliwie wymawianych fonemów – wyodrębniają poszczególne jednostki, np. sygmatyzm, rotacyzm, kappacyzm, mowa bezdźwięczna. Nazwy te zostały utworzone poprzez dodanie do greckiej litery oznaczającej zaburzoną głoskę cząstki łacińskiej -tismus lub -cismus, a następnie jej spolszczenie. Terminy te łączy się ze sobą, np. mogilalia + sygmatyzm = mogisygmatyzm, paralalia + rotacyzm = pararotacyzm, lambdacyzm + dyslalia właściwa = lambdacyzm właściwy. W innych przypadkach używa się terminów opisowych. Terminów typu sygmatyzm, rotacyzm używa się w odniesieniu do dzieci z zakończonym rozwojem mowy, gdyż terminologia zaczerpnięta z foniatrii oznacza zjawiska patologiczne w rozwoju mowy.
III. Klasyfikacja jakościowa, językoznawcza Józefa Tadeusza Kani, obejmuje zagadnienie dyslalii szerzej. Wyodrębnia ona:
-
zaburzenia paradygmatyczne – dotyczą głosek i dzielą się na: elizję, substytucję oraz deformację,
-
zaburzenia syntagmatyczne – dotyczą struktury wyrazu i dzielą się na pierwotne oraz wtórne.
Pierwotne zaburzenia syntagmatyczne to:
-
odkształcenia ilościowe – elizje głosek, sylab, części wyrazów; redukcje grup spółgłoskowych; epentezy (wstawki) sylab lub głosek,
-
odkształcenia jakościowe – asymilacje, dysymilacje (strukturalizacja grup spółgłoskowych), całkowita zmiana postaci wyrazów,
-
zmiany dotyczące kolejności sylab i fonemów w wyrazie – metatezy (przestawki sylab bądź fonemów),
-
zmiany kombinowane,
-
odkształcenia niesystemowe – asymilacje leksykalne i kontaminacje.
Wtórne zaburzenia syntagmatyczne to zmiany struktury wyrazu spowodowane substytucją, np. powstawanie nowych grup spółgłoskowych nietypowych dla języka polskiego, wymuszone redukcje grup spółgłoskowych, ściągnięcie grup spółgłoskowych.
IV. Barabara Ostapiuk dzieli dyslalię na wtórną i pierwotną. W dyslalii pierwotnej występuje problem wyłącznie z realizacją tekstów językowych na skutek nieprawidłowej budowy i/lub czynności ośrodkowych i/lub obwodowych struktur anatomicznych ważnych dla mówienia. W jej zakresie, uwzględniając stosunek zaburzonej głoski do poprawnej fonemowo i fonetycznie realizacji fonemu, wyróżnia się:
-
dyslalię fonetyczną – głoska normatywna fonemowo, nienormatywna fonetycznie (podobnie: dyslalia właściwa),
-
dyslalię fonemową – głoska nienormatywna fonemowo, normatywna fonetycznie (podobnie: paralalia),
-
dyslalię fonemowo-fonetyczną – głoska nienormatywna fonetycznie oraz fonemowo (podobnie: paralalia i jednocześnie dyslalia właściwa),
-
dyslalię parafonetyczną pozafonemową – głoska zawiera cechy dystynktywne różnych klas głosek (np. dźwięk pośredni między [], [r] a [t]),
-
dyslalię pseudofonetyczną pozafonemową – dźwięk trudny do określenia jako głoska, np. zwarcie krtaniowe,
-
dyslalię pozafonetyczną pozafonemową — brak realizacji, zero fonetyczne (podobnie: mogilalia).
V. Klasyfikacja przyczynowa dyslalii Haliny Mierzejewskiej i Danuty Emiluty-Rozyi wyodrębnia trzy jej formy:
-
dyslalię anatomiczną ruchową (dysglosję) – spowodowaną wadami budowy aparatu artykulacyjnego,
-
dyslalię funkcjonalną – spowodowaną nieprawidłowymi nawykami ruchowymi wskutek nieprawidłowego przebiegu czynności fizjologicznych w obrębie obwodowego narządu mowy (żucia, połykania, oddychania),
-
dyslalię anatomiczną słuchową – spowodowaną wadą budowy lub uszkodzeniem narządu słuchu, w efekcie niewielkim niedosłuchem lub większym – skompensowanym.
Terminy, takie jak dyslalia korowa lub podkorowa, odnoszą się do objawów w postaci zakłóceń dźwięków współwystępujących z innymi zakłóceniami właściwymi innym zaburzeniom mowy, których przyczyna zlokalizowana jest w korowych lub podkorowych narządach mowy. Nie oznaczają zaburzeń mowy, a tylko opis pewnych zjawisk/objawów.
Literatura:
B. Dylewski: Wady głosu i mowy, [w:] Higiena szkolna, red. M. Kacprzak, Warszawa 1958, s. 458–510.
L. Kaczmarek: Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1966.
J.T. Kania: Szkice logopedyczne, Warszawa 1982.
G. Jastrzębowska: Dyslalia, [w:] Logopedia. Pytania i odpowiedzi, t. 2, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, Opole 2003, s. 143–175.
A. Sołtys-Chmielowicz: O niejasnościach i niespójności terminów nazywających wady wymowy, „Logopedia” 2004, t. 33, s. 205–212.