ang. „benevolent conspiracy”
Fenomen obserwowany w komunikacji osób pełnosprawnych z osobami o (zakładanej) niższej sprawności językowej/intelektualnej; polega na dostosowaniu przez osobę pełnosprawną swoich własnych zachowań językowych do ograniczonych możliwości współrozmówcy; specjalny sposób mówienia, z założenia ułatwiający udział w rozmowie, odbiór przekazywanych treści i chroniący współrozmówcę przed obnażaniem deficytów, lecz jednocześnie mogący istotnie ograniczać jego potrzeby komunikacyjne i możliwość zaprezentowania posiadanych umiejętnościami. Mimo chęci niesienia pomocy przez osobę pełnosprawną stosowane przez nią strategie mogą dawać efekt wprost przeciwny – umacniać współrozmówcę w roli niepełnosprawnego użytkownika języka, pogłębiać przekonanie otoczenia o jego różnorodnych deficytach, negatywnie wpływać na jego samoocenę. W sytuacji komunikowania się osób
o zróżnicowanej sprawności językowej/umysłowej podstawowym problemem pozostaje adekwatność zachowań pełnosprawnego interlokutora w stosunku do możliwości, potrzeb i oczekiwań współrozmówcy, traktowanego indywidualnie, a nie stereotypowo.
„Życzliwy spisek” jako pierwszy opisał Robert Edgerton w odniesieniu do zachowań komunikacyjnych obserwowanych
w kontakcie z osobami dorosłymi upośledzonymi umysłowo (osoby pełnosprawne, by oszczędzić im przykrości
i problemów, w toku rozmowy bezustannie używały powtórzeń, dokonywały przeformułowań własnych wypowiedzi, zarówno pytań, jak i odpowiedzi – w rezultacie osoba upośledzona umysłowo może się wydawać bardziej niekompetentna niż jest faktycznie). Następnie zjawisko „życzliwego spisku” było dyskutowane w literaturze przedmiotu w kontekście oceny możliwości komunikacyjnych osób z deficytami intelektualnymi oraz osób w wieku podeszłym,
w szczególności w warunkach otępienia. Heidi Ehernberger Hamilton zwróciła uwagę na ten fenomen w komunikacji
z osobami z chorobą Alzheimera.
Na gruncie logopedii zjawisko to można postrzegać w kontekście językowych ról społecznych i problemu rang nierównorzędnych. W rozmaitych sytuacjach komunikacyjnych z udziałem osób o obniżonej sprawności językowej/umysłowej (a nawet wtedy, gdy przypisywanie współrozmówcy tego typu deficytów nie jest uzasadnione) mechanizm doboru środków językowych stosownie do możliwości odbiorcy może być uruchamiany z różnym skutkiem – ważne jest, by szczególnie w sytuacji diagnozy i terapii nie narzucać pacjentowi roli niepożądanej, nieodpowiedniej dla niego. Z jednej strony pomocna jest tu wiedza o danej jednostce patologii mowy, z drugiej zaś konieczne jest indywidualne podejście do chorego. W toku usprawniania komunikacji z pacjentem, np. w ramach terapii pośredniej
w otępieniu alzheimerowskim, zmiany w sposobie budowania wypowiedzi kierowanych do chorego należy planować
i wprowadzać z rozwagą, obserwować ich efekty, analizować udane próby porozumiewania się z chorym oraz przypadki niepowodzeń komunikacyjnych.
Interesujące ustalenia płyną z badań nad komunikowaniem się z osobami starszymi – zachowania językowe osób młodych często determinuje stereotyp człowieka tracącego sprawność psychofizyczną, ich wypowiedzi odzwierciedlają przekonanie o niższej randze społecznej osób starszych (młodzi są skłonni przypisywać sobie wyższą sprawność intelektualną, co może skutkować tym, że traktują starszych protekcjonalnie). W wypowiedziach kierowanych do osób starszych najczęściej obserwuje się swoistą realizację ciągu fonicznego w warstwie segmentalnej i suprasegmentalnej (zwykle głośniej, wolniej, wyraźniej, specjalnym tonem), ograniczenia tematyczne, świadomy dobór leksyki, dokonywanie uproszczeń syntaktycznych. Osoba starsza jest postrzegana jako interlokutor wymagający szczególnego sposobu komunikacji, z uwagi na zmiany w funkcjonowaniu człowieka często występujące w wieku podeszłym (niedosłuch, spowolnienie psychoruchowe, sztywność myślenia). Populacja osób starszych jest jednak bardzo niejednorodna pod względem możliwości komunikacyjnych (i szerzej umysłowych), czasem więc brak dostatecznego rozpoznania zjawisk prowadzi do „życzliwego spisku”, niepożądanych zachowań językowych.
Zob. także: TERAPIA BEZPOŚREDNIA W OTĘPIENIU ALZHEIMEROWSKIM, TERAPIA POŚREDNIA W OTĘPIENIU ALZHEIMEROWSKIM, ZABURZENIA PROGRESYWNOŚCI WYPOWIEDZI W OTĘPIENIU ALZHEIMEROWSKIM
Literatura:
A. Domagała: Otępienie alzheimerowskie – usprawnianie komunikacji językowej w relacji: opiekun – chory, [w:] Choroby otępienne. Teoria i praktyka, red. J. Leszek, Wrocław 2011, s. 305–320.
A. Domagała: Communication with a Person of Advanced Age: Studies in a Group of Humanities Students, INTED Publications, Valencia 2013, s. 1680–1685.
S. Grabias: Język w zachowaniach społecznych, Lublin 2001.
H.E. Hamilton: Conversations with an Alzheimer’s Patient: An Interactional Sociolinguistic study, Cambridge 1994.
