ZDANIE

/WYPOWIEDZENIE/

ang. sentence, niem. Satz, fr. phrase, ros. предложение

pol. zdanie (na wzór łac. sententia ‘mniemanie, sąd, opinia’)

Podstawowa jednostka poziomu składniowego języka. To konstrukcja złożona z wyrazów (niekiedy jednowyrazowa), której centrum stanowi tzw. finitywna forma czasownika, czyli forma osobowa czasownika (np. zdanie Podpisałem list z czasownikiem podpisać w 1. osobie liczby pojedynczej), bezosobnik (np. Podpisano zarządzenie z formą bezosobnika czasownika podpisać)  lub czasownik nieosobowy (zdania z czasownikami trzeba, można, wiadomo itp., np. Trzeba się zastanowić).

W zdaniu występują różne składniki syntaktyczne, wśród których obligatoryjnym jest orzeczenie, tożsame z formą finitywną czasownika. Poza tym w zdaniu mogą wystąpić takie jego części, jak podmiot (np. pierwszy wyraz w zdaniu: Bociany już odleciały), przydawka (określenie rzeczownika, np. przymiotnik na początku zdania: Dawne czasy nie powrócą), dopełnienie (bezpośrednie uzupełnienie orzeczenia, np. rzeczownik w zdaniu Straciłem okazję) i okolicznik (składnik określający okoliczności czynności lub stanu wyrażone orzeczeniem, np. przysłówek rozpoczynający zdanie: Jutro odbędzie się finał zawodów). Podmiot i orzeczenie tworzą w zdaniu związek, który charakteryzuje się wzajemną zależnością składników. Pozostałe części zdania są podrzędne gramatycznie wobec orzeczenia (dopełnienie i okolicznik) lub podmiotu (przydawka), niekiedy też wobec innego składnika (np. przydawka jako określenie dopełnienia, okolicznika czy innej przydawki).

Zdania powstają zgodnie ze schematami zdaniowymi charakterystycznymi dla danego języka. Schemat zdaniowy (model zdania) zawiera zawsze orzeczenie oraz niezbędne gramatycznie (obligatoryjne) uzupełnienia. W języku polskim najczęściej zdanie oparte jest na schemacie: subiekt (podmiot) + czynność (orzeczenie) + obiekt (dopełnienie), tak jak w przykładzie: Dzieci lubią słodycze. Możliwe są też inne typy zdań, np. podmiot + orzeczenie (np. Kwiaty powiędły), podmiot + orzeczenie + dopełnienie bliższe + dopełnienie dalsze (np. Marta zabrała zabawkę koleżance), podmiot + orzeczenie + tzw. orzecznik przymiotnikowy (np. Koty są mięsożerne), orzeczenie + dopełnienie w bezokoliczniku (np. Można usiąść) itp. Niekiedy mamy do czynienia ze schematem zawierającym czasownik niewymagający żadnego określenia, np. zdanie: Grzmi

Zdanie mogą być proste (jak przykłady wyżej) lub złożone. Zdanie złożone składa się z dwóch lub kilku członów zdaniowych, np. Film wzruszył wszystkich do tego stopnia, że liczni widzowie głośno płakali (dwa zdania składowe z orzeczeniami wzruszyłpłakali). Człony w zdaniu złożonym mogą tworzyć związek współrzędny lub podrzędny. Zdanie złożone współrzędnie zawiera człony, które są nie są zhierarchizowane, tak jak w zdaniu: Na dworze było chłodno i do tego zacinał deszcz. W zdaniu złożonym podrzędnie występują człony nadrzędne i podrzędne, np. z zdaniu: Zapytałem gości, czy chcieliby obejrzeć ogród, gdzie pierwsze zdanie jest nadrzędne, a drugie – jego podrzędnym uzupełnieniem. Ze względu na różne relacje między członami zdania złożonego wyróżnia się szczegółowe typy zdań złożonych. Poszczególne typy charakteryzują się przede wszystkim swoistymi spójnikami lub wyrazami w ich funkcji, np. człony połączone spójnikami i, oraz czy także tworzą zdania złożone współrzędnie łączne (np. Siedział za stołem i milczał), spójniki ale, lecz lub a są charakterystyczne dla zdań złożonych współrzędnie przeciwstawnych (np. Kiwał głową, ale chyba nic nie rozumiał), albo, lub, czy itp. łączą człony zdania złożonego współrzędnie rozłącznego (np. Wygramy albo przegramy), z kolei zastosowanie spójników że, żeby, aby itp. daje najczęściej zdanie złożone podrzędnie dopełniające (np. Wiem, że nie przyjdziesz), a zaimki który, jaki lub kto są najczęstszymi łącznikami w zdaniu złożonym podrzędnie względnym (np. To była okazja, która się nie powtórzy).

Zdanie jest najczęstszym typem wypowiedzenia (potocznie bywa utożsamiane z wypowiedzeniem). Oprócz zdań w składni wyróżnia się wypowiedzenia niezdaniowe, nieposiadające w strukturze formy finitywnej czasownika: równoważniki zdań (np. Wieloryb to największy ssak), zawiadomienia (np. Dżem z czarnej porzeczki) i wykrzyknienia (Do licha!). Człony niezdaniowe mogą też wchodzić w skład wypowiedzeń złożonych, tak jak w przykładzie: O rany, ale fajnie! (wykrzyknienie + równoważnik zdania).

Literatura:

R. Grzegorczykowa: Wykłady z polskiej składni, Warszawa 1996.

J. Podracki: Składnia polska. Książka dla nauczycieli, studentów i uczniów, Warszawa 1997.

E. Łuczyński: Rozgryzając tajniki mowy. Wiedza o języku polskim dla logopedów, Gdańsk 2011.

S. Jodłowski: Podstawy polskiej składni, Warszawa 1976.

A. Nagórko: Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 1996.