Zaburzenia dotyczące sukcesywnego rozwijania się wypowiedzi w toku interakcji: 1) zaburzenia konstytutywnych wymiarów interakcji – językowej sprawności społecznej oraz sytuacyjnej; 2) zaburzenia logicznotreściowej struktury wypowiedzi; 3) zaburzenia językowej sprawności systemowej. Progresywności wypowiedzi przeciwstawia się tu zachowania doraźne chorego, zdradzające brak wzorców regulujących przebieg interakcji w zależności od jej charakterystyki społecznej i sytuacyjnej, burzące porządek logicznotreściowy, obserwowany na płaszczyźnie makrostruktury wypowiedzi, a także wskazujące na obniżoną sprawność językową chorego, utrudniającą mu budowanie wypowiedzi.
Zaburzenia konstytutywnych wymiarów interakcji dotyczą następujących relacji: 1) budowana przez chorego wypowiedź a jej odbiorca; 2) budowana przez chorego wypowiedź a miejsce rozmowy; 3) budowana przez chorego wypowiedź a czas rozmowy. Odnośnie do relacji wypowiedź chorego – jej odbiorca problemom osób chorych najpełniej dają wyraz następujące kategorie zachowań językowych: błędne rozpoznanie (np. rozpoznanie współrozmówcy jako osoby znajomej w przypadku, gdy widzi się go po raz pierwszy); brak rozpoznania (np. ujawnianie niewiedzy o odbyciu wcześniejszych rozmów z daną osobą). Odnośnie do relacji wypowiedź chorego – miejsce interakcji największy problem stanowi błędne postrzeganie miejsca interakcji przez chorego (np. będąc w domu dziennego pobytu, pacjent opowiada o nim jak o własnym domu). Odnośnie do relacji wypowiedź chorego – czas interakcji pojawiają się problemy z określeniem czasu interakcji jako punktu czasowego na osi temporalnej (np. pacjent błędnie odwołuje się do środków pomocniczych związanych z rachubą czasu /kalendarz, zegar/, jego zachowania językowe nie odpowiadają też charakterystyce czasowej wyznaczającej strukturę życia codziennego /pory posiłków, czas wyjścia członków rodziny do pracy i powrotu z niej/) oraz załamanie osobistej perspektywy temporalnej (podawanie informacji wskazujących na zaburzenie spójności perspektywy czasowej – stan aktualny a przeszłość i przyszłość, np. pacjent opowiada o swoich rodzicach, jakby nadal z nimi mieszkał).
Zaburzenia logicznotreściowej struktury wypowiedzi powodują, że niemożliwe staje się osiągnięcie globalnej koherencji wypowiedzi. Progresywność wypowiedzi zostaje zaburzona przez: powtórzenia, zachowania językowe o charakterze perseweracji, blokujące rozwijanie się wypowiedzi; coraz większe ograniczenia tematyczne, niemożność realizowania wielu tematów z powodu rozpadu wiedzy o rzeczywistości; podawanie przez chorego sprzecznych informacji, konfabulacje; osobliwe formy kontynuacji tematu, np. w wyniku błędnych skojarzeń, podyktowanych u chorego utratą ustrukturowanej wiedzy w określonym obszarze czy na skutek odmienności perspektyw przyjmowanych przez interlokutorów w związku z uwarunkowaniami sytuacyjnymi rozmowy. W takich przypadkach wypowiedź nie jest rozwijana w sposób sensowny, możliwy do zaakceptowania przez współrozmówcę. Mimo aktywności językowej chorego jego zachowania są odbierane jako niespójne.
Powodem zaburzonej progresywności wypowiedzi u osób z otępieniem alzheimerowskim jest również obniżenie językowej sprawności systemowej. Poszczególne komponenty tej sprawności są przy tym zaburzone w niejednakowym stopniu; nasilone zaburzenia leksykalno-semantyczne sytuują się w wyraźnej opozycji do względnie zachowanych sprawności gramatycznych i realizacyjnych. Problemy leksykalne manifestują się w wypowiedziach chorego w różny sposób – mogą być powodem przerwania wypowiedzi na dany temat, odchodzenia od tematu, często też pozostają niedostrzeżone, gdy chory udziela odpowiedzi zdawkowych czy wycofuje się z rozmowy.
W kontakcie z osobą z otępieniem alzheimerowskim to współrozmówca wyznacza kierunek zachowań językowych osoby chorej i stara nadać się im sens. Wypowiedź dialogowa może rozwijać się przy minimalnym udziale chorego, a w sprzyjającej sytuacji wiele problemów nie zostaje ujawnionych.
Zob. także: ZABURZENIA MOWY W OTĘPIENIU ALZHEIMEROWSKIM, AFAZJA ALZHEIMEROWSKA, AFAZJA POWOLI POSTĘPUJĄCA NA TLE OTĘPIENIA
Literatura:
A. Domagała: Zachowania językowe w demencji. Struktura wypowiedzi w chorobie Alzheimera, Lublin 2007.
A. Domagała: Zaburzenia komunikacji językowej w otępieniu alzheimerowskim – typologia zjawisk w perspektywie progresywności wypowiedzi, [w:] Logopedia. Teoria zaburzeń mowy, red. S. Grabias, M. Kurkowski, Lublin 2012, s. 625–641.
S. Grabias: Język w zachowaniach społecznych, Lublin 2001.
H.E. Hamilton: Conversations with an Alzheimer’s Patient: An Interactional Sociolinguistic Study, Cambridge 1994.
