U osób z upośledzeniem umysłowym nie tylko kształtowanie się mowy jest opóźnione (aż do jej niedorozwoju), ale jest ona także odmienna jakościowo. Notowane zaburzenia mowy nie są jednakże specyficzne wyłącznie dla tej grupy. Diagnozowane są tu więc zaburzenia artykulacji, głosu, płynności mówienia i prozodii. Różnice między zaburzeniami mowy w populacji ogólnej i w grupie osób z niepełnosprawnością intelektualną polegają na znacznie większej częstości ich występowania. Przyjmują one także najczęściej postać zaburzeń wielorakich (sprzężonych) i nawarstwionych. Występują często w formie złożonych zespołów wad o różnej etiologii i patogenezie. Według Z. Tarkowskiego (2005) notowane są one w następujących kombinacjach:
- opóźniony rozwój mowy i dyslalia;
- opóźniony rozwój mowy i jąkania lub mowa bezładna;
- opóźniony rozwój mowy i dyslalia oraz jąkanie;
- opóźniony rozwój mowy i dysartria;
- opóźniony rozwój mowy i zaburzenia głosu oraz dyslalia;
- opóźniony rozwój mowy i niedosłuch oraz dyslalia.
Autor zwraca przy tym uwagę na fakt, iż o ile opóźnienie rozwoju mowy jest niejako wpisane w upośledzenie umysłowe, o tyle pozostałe zaburzenia mają już charakter fakultatywny.
Są one również trudniejsze do diagnozy i terapii, która w tej grupie jest mało efektywna, co wynika często z podłoża zaburzenia (wady anatomiczne narządów artykulacyjnych, uszkodzenia neurologiczne ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego).
Częstość i rodzaj zaburzeń mowy zależne są od stopnia niepełnosprawności, etiologii, wieku i warunków wychowania. Stwierdzić można jednoznacznie, że im głębszy poziom niepełnosprawności intelektualnej, tym większa częstość zaburzeń mowy. Ustalono także, że grupą szczególnie narażoną na nie są osoby z upośledzeniem intelektualnym towarzyszącym uszkodzeniom organicznym i wadom genetycznym. Tak jak w przypadku populacji ogólnej frekwencja zaburzeń mowy zmniejsza się wraz z wiekiem – najliczniej występują one u dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym.
Najczęściej rozpoznawanymi zaburzeniami w tej grupie są zaburzenia artykulacyjne, które zgodnie z danymi prezentowanymi w literaturze przedmiotu stanowią ok. 80% wszystkich zaburzeń diagnozowanych u osób z niepełnosprawnością intelektualną. Do najliczniej notowanych odstępstw od normy ortofonicznej zalicza się: niewyraźną, rozmazaną artykulację, nadmierne upraszczanie grup spółgłoskowych, ubezdźwięcznianie głosek dźwięcznych, opuszczanie sylab nagłosowych i wygłosowych, typowe wady wymowy (sygmatyzmy, reranie itp.). Stwierdza się, że wśród nieprawidłowej realizacji dźwięków mowy najczęściej spotyka się substytucje (ok. 70% odstępstw od prawidłowej artykulacji), rzadziej pojawiają się deformacje głosek (ok. 18%) i elizje (1%). Pozostałe przypadki (ok. 10%) to zwarcie krtaniowe i słaba artykulacja (Chrzanowska 1997). Wyniki badań poświadczają więc tezę o towarzyszącym upośledzeniu umysłowemu niższym niż u dzieci w normie intelektualnej poziomie funkcjonowania językowego.
Literatura:
J. Góral-Półrola, Z. Tarkowski: Komunikacja słowna z udziałem osoby upośledzonej umysłowo, [w:] Wprowadzenie do neurologopedii, red. A. Obrębowski, Poznań 2012, s. 261–276.
K. Kaczorowska-Bray: Zaburzenia komunikacji językowej w grupie osób z niepełnosprawnością intelektualną, [w:] Diagnoza i terapia logopedyczna osób z niepełnosprawnością intelektualną. Teoretyczne determinanty problemu, red. J.J. Błeszyński, K. Kaczorowska-Bray, Gdańsk 2012, s. 36–64.
A. Rakowska: Język, komunikacja, niepełnosprawność. Wybrane zagadnienia, Kraków 2003.
Z. Tarkowski: Mowa osób upośledzonych umysłowo i jej zaburzenia, [w:] Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki, red. T. Gałkowski, E. Szeląg, G. Jastrzębowska, Opole 2005, s. 553–606.
