Zmiany w mowie osób z otępieniem alzheimerowskim, z uwagi na czas trwania choroby, zachodzą na przestrzeni kilku, kilkunastu lat. Początkowo są zwykle nieznaczne i trudno uchwytne. W miarę postępu procesu degeneracji stają się coraz bardziej wyraziste, narastają i w rezultacie prowadzą do całkowitej utraty zdolności mówienia i rozumienia; w końcowej fazie choroby komunikowanie się z chorym staje się niemożliwe.
Jako pierwsze objawy patologii wskazuje się trudności z odnajdywaniem słów (obniżony poziom gotowości słowa, zjawisko „mam na końcu języka”) oraz uporczywe powtarzanie tych samych kwestii (np. kilkakrotne zadawanie tych samych pytań w krótkich odstępach czasu). Anomia/dysnomia jest typową cechą wczesnej fazy choroby (podkreśla się też, że zaburzenia leksykalne mają szczególny charakter, gdyż nie notuje się tu parafazji fonetycznych). W otępieniu alzheimerowskim za osobliwe uznaje się zachowanie płynności mowy, brak zakłócenia sprawności realizacyjnych (objawy afazji typu „non-fluent” mają zupełnie wyjątkowy charakter; na świecie udokumentowano nieliczne przypadki tego typu zaburzeń w chorobie Alzheimera potwierdzonej w badaniu pośmiertnym). Generalnie, w literaturze przedmiotu rysuje się w tym przypadku następujący obraz zaburzeń: zaburzone procesy leksykalno-semantyczne, zaburzenia pragmatyczne, względnie zachowana składnia, niezaburzony podsystem fonologiczny, przy czym w pierwszych latach choroby nasilenie zmian jest zwykle niewielkie. U pacjentów obserwuje się trudności w podtrzymywaniu rozmowy, niewrażliwość na zachowania współrozmówców, chorzy mówią za mało lub za dużo (w tej fazie choroby czasem zarzuca się im rozwlekłość wypowiedzi i wielosłowność), nie dążą do wyjaśnienia nieporozumień. Ich wypowiedzi cechują: ograniczenie ilości podawanych informacji, odchodzenie od tematu, podawanie informacji nieistotnych, trudności w budowaniu dłuższych spójnych wypowiedzi, logicznym rozwijaniu tematu.
W drugiej fazie choroby mowa staje się coraz bardziej zaburzona. Największe problemy wiążą się z treścią wypowiedzi. Chorzy wypowiadają wiele kwestii, które badacze określają jako „puste”, niezwiązane z sytuacją, nieuzasadnione. Wypowiedzi chorych tracą spójność, często bywają zaskakujące dla współrozmówców – ujawniają, że chory myli osoby, fakty, błędnie interpretuje zdarzenia, nie pamięta szeregu informacji, nie rozpoznaje sytuacji, w jakiej się aktualnie znajduje. Chorzy mogą jednak poprawnie odpowiadać na pytania stereotypowe, wypowiadać zwyczajowe kwestie, uczestniczyć w codziennych rozmowach. Charakterystycznym zjawiskiem są perseweracje, zarówno o charakterze ciągłym (powtórzenia występujące bezpośrednio po oryginalnej wypowiedzi), jak i nieciągłym (wielokrotne powracanie do tych samych tematów, powtarzanie tych samych stwierdzeń, a nawet długich fragmentów wypowiedzi, często w identycznej formie). Słownictwo jest w poważny sposób ograniczone. W tej fazie otępienia chorzy, doświadczając trudności ze znajdowaniem słów, zwykle używają neologizmów, słów o znaczeniu ogólnym czy słów, których związek z poszukiwanym słowem jest trudny do określenia. Słuchacz ma poważne trudności ze zrozumieniem wypowiedzi chorego. U niektórych osób pojawia się słowotok. Pod względem składniowym wypowiedzi są uproszczone, ale mogą być gramatycznie poprawne. Chorzy nadal mówią płynnie.
W ostatniej fazie choroby możliwość komunikowania się z chorym jest bardzo ograniczona, w wielu wypadkach w ogóle niemożliwa. Mowę osób, które zachowały w jakimś stopniu zdolność mówienia, określa się zaś jako bezładną, chaotyczną, żargon. Powszechne są perseweracje. Okazjonalnie w wypowiedziach chorych pojawiają się poprawne wyrażenia czy zwroty (stereotypowe, dobrze utrwalone). Niektóre osoby są w stanie powtórzyć podawane im słowa lub krótkie frazy, a nawet okazjonalnie korygują spontanicznie błędy gramatyczne występujące w zdaniach, które podaje im się do powtórzenia. U niektórych badacze stwierdzają występowanie palilalii. Część chorych wydaje jedynie nieartykułowane dźwięki, niektórzy opisywani są jako mutystyczni.
Literatura:
K.A. Bayles, A.W. Kaszniak: Communication and cognition in normal aging and dementia, Boston 1987.
A. Domagała: Zachowania językowe w demencji. Struktura wypowiedzi w chorobie Alzheimera, Lublin 2007.
H.E. Hamilton: Conversations with an Alzheimer’s Patient: An Interactional Sociolinguistic study, Cambridge 1994.
H. Marczewska: Zaburzenia językowe w demencji typu Alzheimera i demencji wielozawałowej, [w:] H. Marczewska, E. Osiejuk: Nie tylko afazja... O zaburzeniach językowych w demencji Alzheimera, demencji wielozawałowej i przy uszkodzeniach prawej półkuli mózgu, Warszawa 1994, s. 7–60.
