WYRAZY DZIECIĘCE

ang. baby/nursery words, baby talk (BT) words, BT lexicon, BT vocabulary, niem. Lallwörter, Wort aus der Kindersprache, fr. mots enfantins, mots du langage enfantin, ros. детские слова, слова „языка нянь”, „облегченные” слова

Wyrazy, którymi posługuje się dziecko w najwcześniejszym okresie rozwoju języka, oraz stosunkowo nieduży repertuar wyrazów, uwarunkowany tradycjami socjalno-kulturowymi, używany przez opiekunów (rodziców, dziadków, starsze rodzeństwo, nianie) podczas kontaktowania się z małym dzieckiem.

Do wyrazów dziecięcych, traktowanych jako pewna część zasobu leksykalnego najmłodszych użytkowników języka, można zaliczyć:

• wyrazy, które dziecko utworzyło samo, bez pomocy i wpływu dorosłych (samoistne konstrukcje dziecka, niemające wzorców w języku dorosłych ani nieutworzone w drodze analogii); można je określić jako „czyste” wyrazy dziecięce,

• neologizmy dziecięce, które mogą być pojmowane jako wyrazy utworzone przez dzieci na wzór istniejących w języku (analogiczne formacje słowotwórcze) lub formacje słowotwórcze identyczne pod względem brzmienia z istniejącymi w języku, ale użyte przez dziecko w nowym znaczeniu (neosemantyzmy),

• wyrazy będące niedoskonałym, na skutek niedostatecznej jeszcze sprawności artykulacyjnej, naśladowaniem wyrazów używanych przez dorosłych; podczas ich wymawiania dochodzi często do uszczuplenia struktury sylabicznej, redukcji grup spółgłoskowych, elizji fragmentu wyrazu itp.,

• wyrazy dźwiękonaśladowcze (onomatopeiczne), typu: mu, koko, hau-hau itp., które zawierają w swej strukturze dostosowane do możliwości danego języka, pozajęzykowe dźwięki występujące w przyrodzie; w większości przypadków są to twory przejmowane z języka dorosłych,

• wyrazy utworzone przez dzieci na skutek różnych sytuacyjnych i semantycznych skojarzeń; do tej grupy wyrazów można zaliczyć na przykład kontaminacje.

  Wyrazy dziecięce rozumiane jako osobliwość języka nianiek są kierowane do dzieci w najwcześniejszym okresie przyswajania języka i można je spotkać w zasobie leksykalnym każdego języka narodowego (np. pol. be ‘określenie czegoś brzydkiego, niebezpiecznego, takiego, którego się nie lubi’; papu ‘jeść, jedzenie’; kuku ‘skaleczenie, ranka, ból, cierpienie’; fr. bébé ‘niemowlę, bobo, maleństwo’; pipi ‘siusiu’; caca ‘stolec dziecka, kaku’; dodo ‘spanie, lulanie’; lolo ‘mleko, mleczko’; tata ‘ciocia’; ang. nasty ‘be’; to pee ‘siusiać’; tummy ‘brzuch’; battom ‘pupa’; ros. ав-ав albo гав-гав ‘pies’; кар-кар ‘wrona’; мяу ‘kot’; ква-ква ‘kaczka’; би-би ‘samochód’; топ-топ ‘chodzić, chodzenie’; ам-ам albo ням-ням ‘jeść, jedzenie’), a podstawowy repertuar tego typu słownictwa jest znany kompetentnemu użytkownikowi języka, który „wynosi” je z rodzinnego domu (tradycja), tworzy pod wpływem naśladowania sposobu wymawiania dzieci bądź też jest wynikiem jego indywidualnych predyspozycji do tworzenia neologizmów. W związku z tym twory te będą się charakteryzowały różnym stopniem trwałości. Mogą być wśród nich takie wyrazy, które są przechowywane w tradycji rodzinnej przez stulecia, oraz takie, które nie wykraczają poza granicę idiolektu. Najczęściej używane są przez opiekunów dzieci w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym (do ok. 3. roku życia). Ich zamiana wyrazami języka ogólnego zachodzi stopniowo. Zanikają zwykle pod koniec 2. roku życia dziecka. Chociaż nie przeprowadzono empirycznych badań na ten temat, wydaje się, że współcześni rodzice przestają używać wyrazów dziecięcych wcześniej niż na przykład 50 lat temu.

  Nie jest zadaniem łatwym chociaż bardzo ogólnikowe oszacowanie liczby wyrazów dziecięcych funkcjonujących w języku. Dominuje pogląd, że liczba tego typu struktur używanych w przeciętnej rodzinie nie przekracza 30. W niektórych rodzinach ich występowanie może być znacznie częstsze. Rzadko zdarza się, by wyrazowi hasłowemu języka ogólnego odpowiadał tylko jeden wyraz dziecięcy. Najczęściej można zetknąć się z sytuacją, że określony wyraz z języka dorosłych ma kilka, czasami kilkanaście, odpowiedników dziecięcych.

  Pierwsze próby zebrania wyrazów dziecięcych w Polsce pojawiły się już pod koniec wieku XIX i na początku XX.

  Wyrazy dziecięce najczęściej oznaczają osoby z najbliższego otoczenia dziecka, najprostsze zabawki, pokarmy, zwierzęta, części ciała, ubranie, czynności wykonywane przez dzieci oraz podstawowe czynności fizjologiczne. Charakteryzują się prostą budowę fonetyczną. Najczęściej są strukturami dwusylabowymi, w skład których wchodzą identyczne lub nieidentyczne, reduplikowane sylaby otwarte. Chociaż często brzmią podobnie w różnych językach, ich znaczenia mogą być różne, np. pol. dada ‘spacer’; fr. dada ‘konik, koń na biegunach’; czes. dadati ‘spać’; suahili dada ‘siostra’; czecz. dāda ‘ojciec’; ros. дядя ‘wujek, stryjek’; fr. bobo ‘małe skaleczenie, zadraśnięcie, zadrapanie’; ros. бо-бо ‘boleć, boli’; pol. bobo ‘małe dziecko; strach, którym straszą dzieci’; pol. lulu ‘spać’; czes. lulat ‘siusiać’; łot. lulla, lullis ‘lalka’. Duża grupa wyrazów dziecięcych jest zaliczana do onomatopei. Można przypuszczać, że dźwiękonaśladowczy charakter tych słów ułatwia dziecku ich przyswojenie i zapamiętywanie.

Literatura:

S. Milewski: Wyrazy dziecięce – problemy terminologiczne, metodologia badań, „Psychologia Rozwojowa” 2001, t. 6, nr 1–2, s. 81–106.

U. Parolowa: Wyrazy dziecięce w języku polskim, „Logopedia” 1983, t. 14/15, s. 56–68.

Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1999.

V. Rūķe-Draviņa: Modifications of speech addressed to young children in Latvian, [w:] Talking to children: language input and acquisition, eds. C.E. Snow, Ch.A. Ferguson, Cambridge 1977, s. 237–253.

O.С. Ахманова: Словарь лингвистических терминов, Москва 2010.