/SŁOWO/
ang. word, niem. Wort, fr. mot, ros. cлово
wyraz (od wyrazić ‘wypowiedzieć’, dawn. ‘oznaczyć; wycisnąć’; od razić z psł. raziti ‘ciąć’)
Podstawowa jednostka systemu językowego i wypowiedzi językowej. Jest prototypem znaku językowego, czyli podstawowym elementem znaczącym w mowie, np. jednostka językowa głowa to wyraz, gdyż da się ustalić znaczenie tej jednostki (znaczenie główne tego wyrazu to ‘górna część ludzkiego ciała’), z kolei dla wyrazu boleć znaczeniem jest ‘sprawiać ból’, a dla wczoraj – ‘dzień poprzedzający dzisiaj’. Wyrazy są jednostkami języka, które są zdolne do pełnienia określonych funkcji w strukturach składniowych, takich jak zdania, np. w zdaniu Od wczoraj boli mnie głowa wyraz głowa występuje w roli podmiotu, boleć – w funkcji orzeczenia, a wczoraj (wraz z wyrazem od) – jako okolicznik czasu.
W odniesieniu do niektórych wyrazów znaczenie rozumiane jest jako swoista funkcja w języku, np. wyrazy takie jak na, od, przed itp., czyli przyimki, tworzą tzw. wyrażenia przyimkowe typu: na głowie, od rana czy przed domem, które w całości nazywają coś (zob. nazwę miejsca w zdaniu: Miał kapelusz na głowie) i łącznie są określonymi częściami zdania (zob. okolicznik czasu w zdaniu: Od rana pada śnieg). Podobnie jest ze spójnikami, czyli wyrazami typu ale, i, ponieważ. Przez ich znaczenie rozumie się zdolność tworzenia swoistych konstrukcji składniowych, np. zdań lub wyrażeń przeciwstawnych (zob. wyrażenie ze spójnikiem ale: zdolny, ale leniwy), łącznych (zob. wyrażenie: brat i siostra) czy przyczynowych (jak w zdaniu: Nie chodził na zajęcia, ponieważ chorował).
Wyraz jest terminem wieloznacznym. Wynika to ze stosowania różnych kryteriów określania tej jednostki językowej. Głównie prezentowane i przeciwstawiane bywają pojęcia wyrazu tekstowego i słownikowego.
Wyraz tekstowy to jednostka tekstu bądź wypowiedzi. W tekście pisanym wyróżnikiem wyrazu jest zasada jego rozłącznej pisowni (wyrazy piszemy osobno). Tak rozumiany wyraz, zwany wyrazem ortograficznym, to nieprzerwany ciąg liter, który jest zawarty między dwiema spacjami. W poprzednim zdaniu można się doliczyć 16 takich wyrazów. W języku mówionym odpowiednikiem wyrazu ortograficznego jest wyraz fonologiczny, rozumiany jako ciąg fonemów między potencjalnymi pauzami, jednocześnie będący nośnikiem akcentu wyrazowego, np. w wymówionym zdaniu W domu nie ma nikogo wyróżni się trzy wyrazy fonologiczne (w domu – nie ma – nikogo).
Wyraz słownikowy, określany jako leksem, to jednostka słownika, czyli zasobu jednostek składających się na słownictwo danego języka. Takie rozumienie wyrazu zakłada możliwość występowania różnych form wyrazów tekstowych jednego wyrazu słownikowego, np. w zdaniu Brat brata skrzywdził wyraz słownikowy (leksem) brat pojawia się w postaci dwóch różnych wyrazów tekstowych (brat i brata). W pojęciu leksemu mieszczą się zatem wszystkie możliwe formy gramatyczne danej jednostki słownikowej, czyli leksem brat to ogół takich form jak: brat, brata, bratu, bratem, bracie, bracia, braci, braciom, braćmi, braciach, z których każda ma określoną wartość gramatyczną (np. bratu to rzeczownik w celowniku liczby pojedynczej, bratem to ten sam rzeczownik w narzędniku tej samej liczby, a braci – też ten sam rzeczownik, ale w dopełniaczu lub bierniku liczby mnogiej).
Wśród wyrazów słownikowych są też jednostki, które są reprezentowane przez jeden wyraz tekstowy. Dotyczy to wyrazów nieodmiennych, takich jak np. kiwi, blond, wczoraj, oraz. Niektóre wyrazy nieodmienne mają różne warianty tekstowe, np. od i ode; w i we; z i ze (por. od ciebie i ode mnie; w Krakowie i we Wrocławiu; z domu i ze szkoły). Z kolei niektóre wyrazy (odmienne bądź nieodmienne) jako jednostki słownika zawsze są reprezentowane przez więcej niż jeden wyraz tekstowy (por. np. śmiać się, po omacku, na opak).
Zob. także: SYSTEM JĘZYKOWY, ZNAK JĘZYKOWY, LEKSEM, ZDANIE, AKCENT WYRAZOWY
Literatura:
A. Markowski: Wykłady z leksykologii, Warszawa 2012.
M. Bańko: Wykłady z polskiej fleksji, Warszawa 2002.
Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa 1998.
W. Miodunka: Podstawy leksykologii i leksykografii, Warszawa 1989.
J. Tokarski: Słownictwo (teoria wyrazu), Warszawa 1971.
