Osoby upośledzone umysłowo stanowią ok. 3% całej populacji. Upośledzenie umysłowe jest najliczniejszą z epidemiologicznego punktu widzenia przyczyną niepełnosprawności wśród dzieci i młodzieży. Dotyczy ono 60% – 70% ogółu niepełnosprawnych osób w Polsce (Wyczesany 1998, s. 119). Nieco inne dane podaje DSM-IV. Według tej klasyfikacji częstość tego zaburzenia wynosi 1%. Zaznacza się jednak, iż szacunki przyjmowane w badaniach różnią się w zależności od przyjętej definicji upośledzenia umysłowego. Częstość ciężkiego upośledzenia umysłowego, wymagającego znacznego wspomagania wynosi 4 na 1000 (Seligman, Walker, Rosenhan, 2003, s. 354). Ustalono bezspornie, że niepełnosprawność intelektualna notowana jest częściej u mężczyzn. C. M. Hartung i T. A. Widiger (1998, za: Bobkowska-Lewartowska 2011, s. 54) podają, iż stosunek liczby niepełnosprawnych intelektualnie mężczyzn do kobiet wynosi 1,5:1.
Upośledzenie umysłowe nie jest jednostką nozologiczną, ale ostatecznym efektem różnych procesów patologicznych, które wpływają na funkcjonowanie człowieka, prowadząc do znacznego zmniejszania się sprawności intelektualnej i zdolności przystosowania społecznego. Jest ono stanem zejściowym wielu różnych chorób i urazów, jak np. choroby uwarunkowane genetycznie, wcześniactwo, uszkodzenia pochodzenia immunologicznego (konflikt RH), urazy porodowe, zatrucia, infekcje oraz urazy wczesnodziecięce (Komender 2004, s. 92).
Upośledzenie umysłowe jest różnie definiowane, w zależności od ujęcia problemu
i doboru kryteriów oceniających ten stan. Spojrzenie na upośledzenie przez dziesięciolecia stopniowo ewoluowało od kategorii statycznej po kategorię dynamiczną, w której rozpatrywane jest ono jako stan powstający w okresie rozwojowym (do 18 roku życia) w wyniku złożonych interakcji między biologicznymi, psychologicznymi i społecznymi determinantami. W świetle współczesnych poglądów upośledzenie umysłowe jest kategorią dynamiczną, stwarzającą szansę rozwoju, stąd może ulegać zmianom tak iloraz inteligencji, jak i wskaźnik przystosowania społecznego.
Termin „upośledzenie umysłowe” zastępowany jest obecnie w literaturze, szczególnie zachodnioeuropejskiej, terminem „niepełnosprawność intelektualna”. Uważa się, iż termin „upośledzenie” ma znaczenie negatywne, zaś „niepełnosprawność intelektualna” jest określeniem nie przesądzającym o charakterze i przyczynie zaburzenia, co daje nadzieję na lepsze rokowania.
W klasyfikacji ICD-10 zauważa się, iż nie można określić w przypadku upośledzenia szczegółowych, klinicznych kryteriów diagnostycznych w taki sposób, jak w przypadku innych zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania. Przyczyną jest fakt, iż dwa główne składniki upośledzenia umysłowego (tj. niska sprawność procesów poznawczych i zmniejszona kompetencja społeczna) znajdują się pod wpływem czynników społecznych i kulturowych (1998, s. 128).
W Podręczniku Diagnostyki i Statystyki (DSM – IV Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders Fouth Edition, Text Revision – DSM – IV – TR, w przekładzie J. Wciórka, 2008) przedstawiono definicję, zawierającą trzy kryteria rozpoznawania upośledzenia. Kryterium A to funkcjonowanie intelektualne istotnie niższe od przeciętnego: w indywidualnie dobranych testach inteligencji IQ około 70 lub mniej (w przypadku niemowląt – w ocenie klinicznej funkcjonowanie intelektualnie istotnie niższe od przeciętnego). W kryterium B stwierdza się współwystępowanie deficytów i upośledzenia zdolności przystosowywania się (tzw. Efektywności spełniania standardów wyznaczonych dla wieku lub grupy kulturowej) w co najmniej dwóch z następujących obszarów: komunikacja, zaradność osobista, prowadzenie domu, umiejętności społeczne i interpersonalne, korzystanie z zasobów środowiskowych, samostanowienie, umiejętność uczenia się, pracowania, wypoczywania, dbania o zdrowie i bezpieczeństwo. Kryterium C określa czas wystąpienia objawów – początek przed 18 rokiem życia (2008, s. 40). W DSM-IV-TR przyjęto także podział upośledzenia umysłowego na stopnie ciężkości odzwierciedlające poziom ograniczenia intelektualnego:
- upośledzenie umysłowe lekkie – IQ 50-55 do około 70;
- upośledzenie umysłowe umiarkowane – IQ 35-40 do 50-55;
- upośledzenie umysłowe znaczne – IQ 20-25 do 35-40;
- upośledzenie umysłowe głębokie – IQ poniżej 20 lub 25.
W klasyfikacji DSM-IV-TR wyodrębniono także upośledzenie umysłowe o ciężkości nieokreślonej – kiedy istnieje poważne podejrzenie upośledzenia umysłowego, ale nie ma możliwości sprawdzenia inteligencji z użyciem standardowych testów (np. w przypadku osób zbyt upośledzonych lub niewspółpracujących albo w przypadku niemowląt) (tamże)1.
W klasyfikacji ICD-10 podaje się następujące zakresy upośledzenia umysłowego:
F70 – upośledzenie umysłowe łagodne – zakres IQ 50-69 – wiek umysłowy 9 do poniżej 12;
F71 – upośledzenie umysłowe umiarkowane – zakres IQ 35-49 – wiek umysłowy 6 do poniżej 9;
F72 – upośledzenie umysłowe znaczne – zakres IQ 20-34 – wiek umysłowy 3 do poniżej 6;
F73 – upośledzenie umysłowe głębokie – zakres IQ poniżej 20 – wiek umysłowy mniej niż 3 (1998, s. 128).
W grupie osób z niepełnosprawnością intelektualną 89% to przypadki upośledzenia w stopniu lekkim, 7% w stopniu umiarkowanym, 3% w stopniu znacznym i 1% w stopniu głęboki (Reed 2012, s. 232).
W klasyfikacji ICD-10 podaje się następujące zakresy upośledzenia umysłowego:
F70 – upośledzenie umysłowe łagodne – zakres IQ 50-69 – wiek umysłowy 9 do poniżej 12;
F71 – upośledzenie umysłowe umiarkowane – zakres IQ 35-49 – wiek umysłowy 6 do poniżej 9;
F72 – upośledzenie umysłowe znaczne – zakres IQ 20-34 – wiek umysłowy 3 do poniżej 6;
F73 – upośledzenie umysłowe głębokie – zakres IQ poniżej 20 – wiek umysłowy mniej niż 3 (1998, s. 128).
W grupie osób z niepełnosprawnością intelektualną 89% to przypadki upośledzenia w stopniu lekkim, 7% w stopniu umiarkowanym, 3% w stopniu znacznym i 1% w stopniu głęboki (Reed 2012, s. 232).
Literatura:
Bobkowicz-Lewartowska L. (2011): Niepełnosprawność intelektualna. Diagnozowanie, edukacja i wychowanie, Harmonia Universalis, Gdańsk.
Komender J. (2004): Upośledzenie umysłowe – niepełnosprawność umysłowa, [w:] Psychiatria dzieci i młodzieży, red. I. Namysłowska, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, s. 92-109.
Wyczesany J. (1998): Oligofrenopedagogika, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków.
Seligman M. E. P., Walker E. F., Rosenhan D. L. (2003): Psychopatologia, Wydawnictwo Zysk I S-ka, Warszawa.
