Ujednolicanie się cech artykulacyjnych głosek pod wpływem ich bezpośredniego sąsiedztwa, powodowane ergonomią pracy aparatu artykulacyjnego. Do upodobnień może dochodzić zarówno wewnątrz wyrazu (upodobnienia wewnątrzwyrazowe), jak i na granicy wyrazów. Istotny dla barwy głoski kontekst może stanowić zarówno inna głoska ją poprzedzająca, jak i głoska następująca. Upodobnienie może mieć charakter wsteczny – wówczas głoska druga w kolejności wpływa modyfikująco na głoskę ją poprzedzającą, np. [ṭšeba]>[čšeba], [ḍževo]>[ǯževo], [poṭčas]>[počas], [rosšežyć]>[rošežyć] (następuje antycypacja artykulacyjna), lub postępowy – wówczas głoska poprzedzająca wpływa modyfikująco na głoskę po niej następującą, np. [kšyk], [pšyšl’i] (dochodzi to utrwalonej systemowo od wieków perseweracji artykulacyjnej).
Niektóre z upodobnień mają charakter obligatoryjny, tzn. zachodzą z pełną regularnością w obrębie całego systemu fonetycznego (np. wyrównanie pod względem dźwięczności/bezdźwięczności w grupie spółgłosek właściwych), i z tego też powodu według niektórych ujęć, stosujących synchroniczne kryteria opisu, nie są one traktowane jako upodobnienia, ale jako zjawiska fonetyczne historycznie zakończone, których ślad odnajdujemy w rozbieżnościach między pisownią a wymową. Istnieją też upodobnienia o charakterze fakultatywnym – ich obecność lub nieobecność w wymowie zależy od indywidualnej realizacji artykulacyjnej danego użytkownika, nie mają one charakteru obligatoryjnego (np. dopuszczalna przez normę wymowa [čšeba]; poza normą natomiast pozostaje uproszczenie tej zasymilowanej fonetycznie grupy spółgłoskowej do postaci [čeba]).
Sąsiadujące ze sobą spółgłoski mogą upodabniać się do siebie pod względem dźwięczności, stopnia zbliżenia narządów mowy oraz miejsca artykulacji. Upodobnienie pod względem dźwięczności nastąpiło w systemie fonetycznym polszczyzny we wszystkich pozycjach, w których sąsiadują ze sobą obstruenty – zawsze cała grupa spółgłosek pozostających ze sobą w bezpośrednim sąsiedztwie bądź jest dźwięczna, bądź bezdźwięczna, np. [fšystko], [l’iǯba], [paṭšće]//[pačšće]. Upodobnienie pod względem stopnia zbliżenia narządów mowy polega na wyrównaniu sposobu artykulacji do właściwego spółgłosce sąsiedniej, np. [mace], [oʒzef], [pocsunońć]. Upodobnienia pod względem miejsca artykulacji polegają na przesunięciu głównego miejsca artykulacji jednej z głosek i w konsekwencji ujednolicenia go, np. [aņḍžei], [ḍžazga], [x’iisk’i], [raŋga], [roźela], [šyć], [ṭšy]. Upodobnienie może mieć charakter bardziej zaawansowany i objąć więcej niż jedną cechę głosek, np. [čšy], [ǯžazga] (wyrównanie zarówno pod względem miejsca artykulacji, jak i stopnia zbliżenia narządów mowy).
Cechy artykulacyjne głoski sąsiadującej mogą wpływać również na barwę samogłosek, np.: podniesienie artykulacji głosek niskich pod wpływem otoczenia głosek palatalnych (np. [ćoća], [ćėńi], [iäiko]), nadanie barwy nosowej samogłosce ustnej znajdującej się przed głoską nosową (np. [bãŋk], [kõń], [kĕmpa]) czy równoczesne podniesienie i unosowienie artykulacji w otoczeniu głosek palatalnych, z których druga jest równocześnie nosowa (np. [ėĩ dobry], [p’iėńõnʒe]).
Literatura:
L. Dukiewicz, I. Sawicka: Fonetyka i fonologia, Kraków 1995.
D. Ostaszewska, J. Tambor: Fonetyka i fonologia języka polskiego, Warszawa 2008.
J. Strutyński: Gramatyka polska, Kraków 2002.
J. Szpyra-Kozłowska: Wprowadzenie do współczesnej fonologii, Lublin 2002.
B. Wierzchowska: Wymowa polska, Warszawa 1971.
