We współczesnej polszczyźnie kulturalnej występują trzy szeregi głosek:
-
[s, z, c, ] – szereg zębowy (syczący), odziedziczony z praindoeuropejskiego,
-
[š, ž, č, ] – szereg dziąsłowy (szumiący), odziedziczony z prasłowiańskiego,
-
[ś, ź, ć, ] – szereg podniebienny (ciszący), wytworzony w języku polskim.
Szereg dziąsłowy historycznie był szeregiem miękkim ([š’, ž’, č’, ]). Dopiero w połowie XVI wieku nastąpiła dyspalatalizacja tych głosek. Zastępowanie jednego z szeregów przez inny obserwuje się do dziś w wielu gwarach języka polskiego (mazurzenie, kaszubienie, jabłonkowanie).
Najłatwiejszy do opanowania jest szereg zębowy, dlatego naturalne w wymowie dziecięcej jest wymawianie szeregu syczącego w miejscu szeregu szumiącego (seplenienie, np.: syba, zaba, zeka, desc, dzdzownica). Małe dziecko, które rozróżnia trzy szeregi, przez pewien okres wymawia je miękko („pieści się”, np.: śmaćne, ziobacił, ciałuśki, ziadźwoń, piesiek ścieka). Z kolei obserwacje języka młodzieży i młodych ludzi prowadzą do wniosku, że w XXI wieku najtrudniejszym szeregiem do opanowania jest szereg podniebienny, gdyż często jest wymawiany nie jako miękki (środkowojęzykowy, podniebienny), ale jako zmiękczony (przedniojęzykowo-zębowy z dodatkowym lekkim uniesieniem środka języka do podniebienia).
Literatura:
L. Dukiewicz, I. Sawicka: Fonetyka i fonologia, Kraków 1995.
M. Kucała: Twoja mowa cię zdradza. Regionalizmy i dialektyzmy języka polskiego, Kraków 1994.
A. Łobos: Problemy kultury żywego słowa na materiale „Śpiewnika dla dzieci” Marii Konopnickiej i Zygmunta Noskowskiego, Bielsko-Biała 2009.
