/TESTY DIAGNOZY AFAZJI/
ang. diagnostic aphasia examination
ang. test ‘próba, sprawdzian’; łac. testum ‘naczynie gliniane, pokrywka’; grec. phásis ‘wypowiedź’; łac. phasia ‘mowa’; grec. a- ‘brak’; łac. aphasia ‘niemota’
Testy do badania afazji służą określeniu wszelkich zaburzonych czynności językowych, przypisaniu objawów zaburzeń do wyróżnionych typów afazji i wykazaniu głębokości deficytu językowego. Konstrukcja testów powinna uwzględniać występowanie zmienności objawów zaburzeń w związku z czynnikiem czasu i minimalizować wpływ inteligencji, wykształcenia oraz pamięci w ocenie zaburzeń afatycznych. Stosowanie narzędzi metrycznych w diagnozowaniu afazji obliguje do tego, by sposób zbierania danych diagnostycznych przebiegał według wystandaryzowanej procedury i był wysoce kontrolowany. Interpretacja danych testowych powinna różnicować osoby zdrowe, osoby z afazją oraz osoby bez afazji, ale z objawami patologii mózgowej.
Istniejące wielowymiarowe baterie do oceny afazji zawierają liczne podtesty oceniające zróżnicowane czynności językowe. Należą do nich: The Boston Diagnostic Aphasia Examination (BDAE; Bostoński Test Diagnostyczny do Badania Afazji), The Minnesota Test for the Differential Diagnosis of Aphasia (MTDDA; Minnesocki Test do Diagnozy Różnicowej Afazji), Multilingual Aphasia Examination (MAE; Wieloaspektowe Badanie Funkcji Językowych w Afazji), Aachener Aphasie Test (Bateria Diagnostyki Afazji Aachen).
Znormalizowane testy do badania afazji zostały opracowane na gruncie innego systemu językowego, w odmiennych uwarunkowaniach społeczno-kulturowych. Próby adaptacji tych narzędzi do specyfiki polskiego systemu językowego i polskich norm kulturowych są zawsze trudne, zwłaszcza w kontekście standaryzacji wyników ilościowych. Ocena czynności tak bardzo złożonych jak zachowania językowe z trudem poddaje się normalizacji w warunkach jednej narodowości, przede wszystkim ze względu na wysoki stopień zróżnicowania jednostkowych zachowań językowych wynikający z uwarunkowań biologicznych, psychicznych i społecznych.
Konstrukcja rozbudowanych baterii do oceny afazji opiera się na stwierdzeniu, że poszczególne zachowania językowe, takie jak nazywanie, rozumienie, czytanie itd., mogą być zaburzone w sposób selektywny i w zależności od rodzaju zaburzenia można formułować wnioski dotyczące: 1) mózgowej organizacji języka; 2) lokalizacji uszkodzenia mózgu; 3) funkcjonalnych relacji pomiędzy elementami systemu językowego. Wyniki ilościowe uzyskane w tych testach oznaczają występowanie zaburzeń afatycznych określonego stopnia (afazja całkowita, znacznego, średniego lub niewielkiego stopnia) lub ich brak. Niektóre z tych narzędzi określają typ afazji (np. motoryczna, sensoryczna, nominacyjna, całkowita).
W nurcie psychometrycznej diagnostyki afazji mieszczą się też testy przeznaczone do oceny funkcjonalnej. Diagnoza funkcjonalna chorych z afazją jest rezultatem refleksji nad kliniczną (testową, laboratoryjną) oceną chorych z zaburzeniami mowy spowodowanymi uszkodzeniami mózgu. Termin wykonanie funkcjonalne wprowadziła Martha Taylor, wyodrębniając dwie kategorie zachowań: 1) wykonanie kliniczne (zachowanie językowe przebiegające podczas specjalnie zorganizowanego badania; 2) wykonanie funkcjonalne, przebiegające w warunkach symulujących spontaniczne użycie języka. Obserwacje klinicystów wskazują na istnienie rozbieżności pomiędzy wykonaniem klinicznym a funkcjonalnym. W tym podejściu podstawą oceny afazji są zachowania chorego w trakcie badania i w różnych sytuacjach komunikacyjnych. Należy przy tym uwzględnić charakter komunikacyjnych zachowań chorego i ocenić działania językowe osób z afazją z punktu widzenia interlokutora.
Do narzędzi oceniających pragmatyczne użycie języka należą: Communication Abilities in Daily Living A. Holland (CADL; Test Zdolności Komunikowania się w Życiu Codziennym), The Functional Communication Profile (Funkcjonalny Profil Porozumiewania się), Edinburgh Functional Communication Profile (EFCP; Edynburski Funkcjonalny Profil Porozumiewania się). W funkcjonalnym nurcie badania osób z afazją wypracowywano kolejne modele opisu komunikacji, np. Promoting Aphasic Communicative Effectiveness (PACE).
Dość liczną grupę narzędzi wykorzystywanych do badania zaburzeń językowych u pacjentów z uszkodzeniami mózgu stanowią techniki metryczne, które służą przede wszystkim do badań przesiewowych. Testy przesiewowe mogą być wykorzystywane jako techniki pozwalające tworzyć ogólne hipotezy diagnostyczne na temat występowania u badanych osób zaburzeń językowych o typie afazji na podstawie szybkiej ilościowej oceny tworzenia i rozumienia wypowiedzi, pisania i czytania lub wybranych prób z zakresu powtarzania, rysowania, analizy oraz syntezy literowej itp. W ciągu ostatnich lat powstało wiele skal punktowych do oceny języka i cały szereg ich modyfikacji. Najbardziej rozpowszechnione są: The Halsted and Wepman Aphasia Screening, Western Aphasia Battery – WAB (w polskiej adaptacji Marii Pąchalskiej i B. MacQueena narzędzie znane jako Zachodnia Bateria Afazji), The Frenchay Aphasia Screening Test (FAST; Przesiewowy Test Afazji Frenchay), The Aphasia Screening Test. W procedurach diagnostycznych wykorzystywane są również testy cząstkowe, które umożliwiają ocenę określonego rodzaju sprawności językowych u chorych z uszkodzeniami mózgu. Istnieją osobne narzędzia do oceny rozumienia: The Token Test znany w Polsce jako Test Żetonów wraz z jego modyfikacjami, test zdolności do wypowiadania serii słów według podanego kryterium Controlled Word Association Test (FAS; Test Płynności Chicago) czy sprawności w nazywaniu The Boston Naming Test (Bostoński Test Nazywania).
Pomimo oczywistej wygody w ocenianiu sprawności językowych u chorych neurologicznie przy użyciu narzędzi psychometrycznych (możliwość oceny ilościowej na kolejnych etapach terapii, łatwość stosowania) trzeba zaznaczyć, że ten rodzaj badania nie uwzględnia mechanizmu zaburzeń językowych i nie pozwala na analizę strategii kompensacyjnych stosowanych przez chorego w celu przełamania istniejących deficytów.
Literatura:
J. Panasiuk: Interakcja w afazji. TEKST – metaTEKST – konTEKST, Lublin 2012.
M. Pąchalska, B.L.J. Kaczmarek, H. Knapik: Cracow Neurolinguistic Aphasia Battery (CNAB-R), „Aphasiology” 1995, Vol. 9, s. 193–206.
M. Pąchalska: Afazjologia, Warszawa–Kraków 1999.
M. Pąchalska, B.D. MacQueen: Zachodnia Bateria Diagnostyczna Afazji – autoryzowana wersja polska (Western Aphasia Battery – WAB), Kraków 2000.
M. Pąchalska: Rehabilitacja neuropsychologiczna, Lublin 2009.
