TERATOGEN

grec. teratos ‘potwór’

Czynnik zewnętrzny mogący spowodować trwałe zaburzenie struktury lub funkcji organizmu, jeśli narażenie na jego działanie wystąpi w okresie życia płodowego. Jednym z pierwszych preparatów, któremu udowodniono działanie teratogenne, był talidomid, który w latach 50. XX wieku spowodował wady ubytkowe kończyn u płodów kobiet zażywających go w okresie ciąży. Jedną z łagodnych chorób zakaźnych o działaniu teratogennym, która powoduje ciężkie wady, przede wszystkim centralnego układu nerwowego i serca u płodu, jest różyczka. Szczepienia w sposób znaczący wyeliminowały ryzyko zakażenia się matki różyczką w okresie ciąży.

Działanie teratogenu zależy od:

  • dawki,

  • okresu ekspozycji,

  • czasu trwania ekspozycji,

  • predyspozycji genetycznej.

Uważa się, że działanie teratogenów w okresie organogenezy wywiera najsilniejszy wpływ na płód.

Przyjęto następujący podział teratogenów:

  • chemiczne:

    • leki, np. talidomid, wybrane leki przeciwpadaczkowe, cytostatyki,

    • używki, np. alkohol, narkotyki, nikotyna,

    • gazy, np. środki wziewne używane przy znieczuleniu,

  • fizyczne:

    • przegrzanie, promieniowanie rentgenowskie,

  • biologiczne:

    • infekcje, np. toksoplazmoza, cytomegalia, różyczka,

    • wybrane choroby matki w trakcie ciąży, np. nieleczona cukrzyca, choroby tarczycy, choroby nowotworowe.

W wielu krajach istnieją telefoniczne bądź internetowe centra informacji o możliwym działaniu czynników potencjalnie teratogennych.

Literatura:

J.M. Friedman et al.: Genetyka, Wrocław 1997

L.B. Jorde, J.C. Carrey, L.R. White: Genetyka medyczna, Lublin 2000.

J.M. Connor, M.A. Ferguson-Smith: Podstawy genetyki medycznej, Warszawa 1997.