/TRÓJKĄT BENNIEGO/
ang. vowel triangle
Schemat przedstawiający system wokaliczny danego języka z uwzględnieniem kryteriów artykulacyjnej klasyfikacji samogłosek. Jego twórcą dla języka polskiego był wybitny językoznawca, fonetyk Tytus Benni (trójkąt Benniego), który zmodyfikował powstały w 1781 roku trójkąt samogłoskowy Wolfganga Hellwaga.
Istotą omawianego schematu jest rozmieszczenie samogłosek szeregu przedniego i samogłosek szeregu tylnego wzdłuż ramion kąta, którego wierzchołek znajduje się na dole. Wierzchołek symbolizuje niskie położenie języka, lewe ramię wskazuje na wznoszenie się przodu języka, prawe na wznoszenie się tyłu języka. Najniżej umieszczone są w tym schemacie samogłoski niskie, wyżej średnie, najwyżej wysokie. Trójkąt Benniego systematyzuje podstawowe samogłoski języka polskiego [i, ɨ, ɛ, a, ɔ, u] ze względu na położenie i ruchy artykulacyjne języka podczas ich wymawiania oraz kształt i wielkość otworu wargowego. Przedstawione zależności i rozmieszczenie samogłosek w obrębie trójkąta ilustruje rysunek 1.
Ryc. 1. Samogłoski polskie przedstawione na planie trójkąta. Źródło: opracowanie własne.
Ze względu na ruchy języka w płaszczyźnie poziomej samogłoski dzielą się na przednie [i, ɨ, ɛ], środkowe [a] i tylne [ɔ, u]. Ruchy te korelują z odpowiadającym im kształtem warg (płaskie, obojętne, zaokrąglone). Ruchy języka w pionie pozwalają wyodrębnić samogłoski wysokie [i, ɨ, u], średnie [ɛ, ɔ] i niskie [a], a ze względu na wielkość otworu wargowego kategorie samogłosek wąskich, średnich i szerokich.
Uwzględniając kryterium sposobu artykulacji (stopnia zbliżenia narządów mowy), wszystkie samogłoski należy zaliczyć do dźwięków otwartych, natomiast ze względu na położenie podniebienia miękkiego w języku polskim wyróżnia się sześć samogłosek ustnych [i, ɨ, ɛ, a, ɔ, u] i dwie nosowe (ustno-nosowe) [ɛ̃, ɔ̃].
Na planie trójkąta można przedstawić systemy wokaliczne tych języków świata, w których kategoria samogłosek niskich reprezentowana jest tylko przez jedną samogłoskę (tak jak to dzieje się w języku polskim). Języki, w których jest więcej samogłosek niskich, ilustrowane są tylko i wyłącznie za pomocą czworoboku samogłoskowego.
B. Wierzchowska: Fonetyka i fonologia języka polskiego, Warszawa 1980.
