ang. phonological awareness
Świadomość fonologiczna jest definiowana jako:
- rodzaj świadomości metajęzykowej – procesu metapoznawczego (refleksja percepcyjna dotycząca poziomu fonologicznego języka),
- podtyp świadomości językowej (zdolności do oddziaływania i manipulowania cechami strukturalnymi języka),
- rodzaj świadomości lingwistycznej, czyli wiedzy o języku (wiedza o strukturze dźwiękowej słów),
- zdolności metafonologiczne ujawniające się poprzez umiejętność identyfikacji elementów fonologicznych i umiejętność manipulowania nimi w sposób intencjonalny.
W związku z rozmaicie wyznaczanym zakresem zjawisk określanych mianem świadomości fonologicznej i zróżnicowanym stopniem intencjonalności oraz świadomej kontroli czynności o charakterze fonologicznym występują rozbieżności dotyczące aspektów rozwojowych tych zdolności, ich ram czasowych. Zaczątki świadomości fonologicznej bywają upatrywane już u niemowląt (jako proces uwarunkowany biologicznie – w teorii prozodycznych początków i podstaw świadomości metajęzykowej), u małych dzieci we wczesnej fazie opanowywania języka (jako wrażliwość na globalnie ujmowane różnice i podobieństwa fonologiczne), u dzieci w wieku przedszkolnym, które najpierw rozpoznają i wyodrębniają sylaby oraz elementy śródsylabowe, a następnie w miarę opanowywania umiejętności czytania w sposób intencjonalny dokonują segmentacji słów i manipulują fonemami. Rozwój świadomości fonologicznej (zwłaszcza świadomości fonemowej) jest szczególnie intensywny podczas nauki czytania i pisania, gdyż opanowywanie zachowań językowych uznawanych za wtórne wobec mowy wymaga szczególnego zaangażowania wiedzy metajęzykowej. Dekodowanie fonologiczne staje się tym ważniejsze, im większa jest odpowiedniość między wymową a ortografią – najwyraźniej uwidacznia się w tzw. ortografii płytkiej, w której przyporządkowanie głoska–litera jest niezależne od kontekstu. Jednym z podstawowych warunków rozwoju świadomości fonologicznej jest prawidłowo ukształtowany słuch fonemowy.
Badania longitudinalne polskich dzieci w wieku 6–9 lat (prowadzone przez Grażynę Krasowicz-Kupis) potwierdziły istnienie znacznego wpływu świadomości fonologicznej na osiągnięcia w nauce czytania, szczególnie w pierwszych jej etapach, kiedy dominują analityczne strategie fonologiczne (oparte na relacji litera–głoska–fonem). Największe znaczenie miały w tym stadium takie umiejętności o charakterze metajęzykowym, jak np. analiza i synteza fonemowa, usuwanie sylab i głosek, rozpoznawanie i tworzenie aliteracji, zaś mniejszą rolę odgrywała świadomość rymów i sylab. Wyniki badań pozwoliły na nakreślenie modelu rozwoju umiejętności fonologicznych, których usytuowanie na kontinuum zależy w dużej mierze od stopnia udziału świadomej kontroli metajęzykowej, ale także od czynnika semantycznego (łatwiejsze okazywały się czynności wykonywane na słowach niż pseudosłowach); poziom badanych umiejętności w istotnym stopniu wiązał się również z rozwojem intelektualnym badanych dzieci i ich pamięcią (zwłaszcza fonologiczną).
Zob. także: KOMPETENCJA FONOLOGICZNA, SŁUCH FONEMOWY
Literatura:
G. Krasowicz-Kupis: Rozwój świadomości językowej dziecka. Teoria i praktyka, Lublin 2004.
B. Kwarciak: Początki i podstawowe mechanizmy świadomości metajęzykowej, Kraków 1995.
P. Łobacz: Nabywanie systemu fonologicznego a świadomość fonologiczna dzieci, w: Rozwój poznawczy i językowy dzieci z trudnościami w komunikacji werbalnej, red. H. Mierzejewska, M. Przybysz-Piwkowa, Warszawa 1997, s. 26–40.
Kształtowanie świadomości fonologicznej u dzieci przedszkolnych. Ćwiczenia ułatwiające opanowanie sztuki czytania i pisania, red. A. Maurer, Kraków 1997.
