STRUKTURALIZM

ang. structuralism, niem. Strukturalismus, fr. structuralisme, ros. структурализм

z fr. structuralisme lub z ang. structuralism (od łac. structura ‘budowa’)

Główny kierunek w językoznawstwie XX wieku. Zakłada opis języka jako struktury złożonej ze ściśle ze sobą powiązanych elementów, tworzących system językowy. Wartość jakiejkolwiek jednostki językowej zależy od jej miejsca w strukturze, np. o fonemie /t/ w języku polskim można powiedzieć, że jest bezdźwięczny, gdyż jest w bezpośredniej opozycji do dźwięcznego /d/, a poza tym /t/ jest fonemem eksplozywnym i zębowym, bo przeciwstawia się fonemom nieeksplozywnym (np. szczelinowemu /s/ czy sonornemu /n/) i niezębowym (np. wargowemu /p/ czy tylnojęzykowemu /k/). Podobnie jest z wyrazami, których znaczenie zależy od innych jednostek leksykalnych, np. zaimek tu, wskazujący na coś w pobliżu mówiącego, funkcjonuje w opozycji do wyrazów tam (‘coś dalej’) i gdzieś (‘w miejscu nieokreślonym’).

W strukturalizmie akcentowane jest rozróżnienie między językiem jako abstrakcyjnym systemem (fr. langue) i konkretną realizacją językową tego systemu w mowie (fr. parole). System językowy dzieli się na podsystemy: fonologiczny, morfologiczny (z podziałem na fleksyjny i słowotwórczy), leksykalny i składniowy. W mowie poszczególne elementy systemu uzyskują jednostkową realizację, np. fonem /t/ w wyrazie trzcina może być wymawiany w postaci różnych głosek, np. jako przedniojęzykowe [t], dziąsłowe [ṭ] czy zmiękczone [t’], a sam wyraz może przybierać różną formę foniczną (np. w niestarannej wymowie: czcina) czy gramatyczną (np. z trzciną lub błędnie: z trzcinom).

Strukturalizm postulował wyraźne rozdzielenie synchronicznej i diachronicznej płaszczyzny opisu języka. W ujęciu synchronicznym elementy języka tworzą opozycje w tym samym czasie, natomiast opis diachroniczny przedstawia język w historycznym rozwoju. Dla współczesnych użytkowników języka każda jednostka funkcjonuje przede wszystkim w relacjach synchronicznych, a jej historia nie ma praktycznego znaczenia, tak jak dla używających dzisiejszej polszczyzny ważne jest to, że tylny fonem /ł/ przeciwstawia się przedniemu /j/, dzięki czemu możliwa jest różnica między wyrazami ława i jawa lub między formami dał i daj, niż to, że ten fonem pochodzi z prasłowiańskiej spółgłoski *l i że kiedyś wymawiany był inaczej niż dziś (tj. z artykulacją przedniojęzykowo-zębową). Podobnie jest z wyrazami, np. w wypadku rzeczownika fotel ważniejsze jest dla użytkowników języka to, że jest to inny rodzaj mebla niż krzesło, ława czy łóżko, niż to, że jest to wyraz pochodzenia francuskiego (z fr. fauteuil), podczas gdy podane wyżej inne nazwy mebli mają słowiańskie pochodzenie. W związku z tym strukturalizm wyraźnie faworyzował synchroniczny opis języka i stworzył podstawy do gramatyki opisowej oraz do relacyjnej analizy elementów współczesnego języka.

Strukturalizm dążył do stworzenia z językoznawstwa autonomicznej nauki, toteż w analizach językoznawczych negował przydatność nie tylko historii, ale też psychologii, nauk medycznych czy fizyki, np. w opisie zjawisk dźwiękowych mowy strukturaliści postulowali wystarczalność fonologii, natomiast fonetykę z opisem powstawania głosek w narządach mowy (czyli fonetykę artykulacyjną, związaną z anatomią i fizjologią) czy analizę fali głosowej mowy (domena fonetyki akustycznej, związanej z fizyką) uznawali za naukę spoza językoznawstwa.

Za twórcę strukturalizmu uznaje się Ferdynanda de Saussure’a. Kierunek ten miał kontynuację w postaci różnych teorii strukturalistycznych, takich jak: dystrybucjonizm, glossemantyka czy teoria pola semantycznego. Wiele elementów zawartych w strukturalizmie pojawiło się w powstałym w II połowie XX wieku generatywizmie.

Literatura:

F. de Saussure: Kurs językoznawstwa ogólnego, Warszawa 1991.

E. Łuczyński, J. Maćkiewicz: Językoznawstwo ogólne. Wybrane zagadnienia, Gdańsk 2002.

J. Lyons: Wstęp do językoznawstwa, Warszawa 1976.

Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1993.

Cz. Lachur: Zarys językoznawstwa ogólnego, Opole 2001.