ang. surface structure, niem. Oberflächenstruktur, fr. structure de surface, ros. поверхностная структура
kalka ang. surface structure; łac. structura ‘budowa’; powierzchni-owy
W teorii gramatyki generatywnej to, co składa się na zewnętrzną postać zdania. W porównaniu ze strukturą głęboką, odwołującą się do sensu zdania, struktura powierzchniowa jest odpowiednikiem jego formy.
Strukturę powierzchniową przedstawia się przede wszystkim jako ciąg określonych fonemów stanowiących wypowiedź, wykorzystywanych przez użytkowników języka na bazie znajomości tzw. składnika fonologicznego, np. zdanie Artysta namalował obraz ma reprezentację powierzchniową w postaci ciągu 21 fonemów (a+r+t+y+s itd.), występujących w systemie fonologicznym języka polskiego. Do struktury powierzchniowej zdania zalicza się też jego budowę gramatyczną, tj. konieczność zastosowania odpowiedniej formy występujących w zdaniu wyrazów, np. w powyższym zdaniu: rzeczownika w mianowniku i czasownika w 3. osobie osobowej, tworzących tzw. związek główny, oraz rzeczownika w przypadku narzuconym przez czasownik.
Struktura powierzchniowa powstaje na bazie struktury głębokiej w wyniku zastosowania różnego rodzaju transformacji gramatycznych, np. sens informacji zakładający namalowanie przez kogoś obrazu może mieć postać powyższego zdania z rzeczownikiem artysta w roli podmiotu gramatycznego (co wymaga formy mianownika) z czasownikiem osobowym namalować w roli orzeczenia (wymagana jest przy tym 3. osoba, a także liczba zgodna z pomiotem) i z dopełnieniem bliższym wyrażonym przez rzeczownik obraz (wymagany jest biernik). Ale transformacje mogą też dotyczyć przekształceń jednych zdań w drugie, np. zastosowanie transformacji biernej w odniesieniu do powyższego zdania daje konstrukcję Obraz został namalowany przez artystę (wymaga to m.in. zmiany dopełnienia na podmiot), a w wyniku transformacji pytajnej otrzymujemy zdanie Czy artysta namalował obraz? (przydatna jest tu partykuła czy). Gdy to samo znaczenie ma postać dwu różnych zdań, oznacza to, że jednej strukturze głębokiej odpowiadają dwie struktury powierzchniowe, por. zdania: Zauważył swoją pomyłkę i Zauważył, że się pomylił. Możliwe są też zdania wieloznaczne, co oznacza, że jednej strukturze powierzchniowej odpowiadają dwie różne struktury głębokie, tak jak w wypadku zdania Pilnie wynajmę pokój (‘pilnie poszukuję pokoju’ lub ‘pilnie udostępnię komuś pokój’).
Literatura:
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1993.
E. Łuczyński, J. Maćkiewicz: Językoznawstwo ogólne. Wybrane zagadnienia, Gdańsk 2002.
J. Greene: Psycholingwistyka. Chomsky a psychologia, Warszawa 1977.
J. Lyons: Chomsky, Warszawa 1975.
Cz. Lachur: Zarys językoznawstwa ogólnego, Opole 2001.
