SPÓŁGŁOSKI ZWARTO-SZCZELINOWE

/SPÓŁGŁOSKI ZWARTO-TRĄCE, AFRYKATY/

ang. affricate

Złożone (wielosegmentalne, polisegmentalne) spółgłoski podstawowe składające się z elementu zwarcia w obrębie jamy ustnej, po uwolnieniu którego powstaje szczelina między artykulatorami tworzącymi blokadę. W języku polskim występują trzy pary spółgłosek zwarto-szczelinowych stojące w opozycji bezdźwięczna–dźwięczna: afrykaty (za)zębowe [t͡s] i [d͡z], (za)dziąsłowe [ʈ͡ʂ] i [ɖ͡ʐ] oraz (pre)palatalne [t͡ɕ] i [d͡ʑ]. Akustycznie w strukturze afrykat można wydzielić trzy segmenty: ciszę lub ton krtaniowy występujące podczas elementu zwarcia, słaby impuls wybuchu oraz następujący po nim szum powstały w wyniku przepływu strumienia powietrza przez zwężenie między artykułującymi organami (rys. 1).

Spektrogram i oscylogram wyrazu ciocia
Rys. 1. Spektrogram i oscylogram wyrazu ciocia z zaznaczonymi segmentami spółgłoski zwarto-szczelinowej [t͡ɕ]

Charakterystyczne dla spółgłosek zwarto-szczelinowych jest to, że czas trwania fazy frykatywnej (tarcia) jest krótszy niż w przypadku spółgłosek szczelinowych. Głoski te różnicuje także intensywność szumu – przy wytwarzaniu głosek szczelinowych szum wzrasta stopniowo, podczas gdy artykulację zwarto-szczelinową charakteryzuje gwałtowne pojawienie się szumu.

Istnieją sprzeczne teorie dotyczące statusu fonologicznego afrykat. Można je rozpatrywać jako sekwencje głosek zwarto-wybuchowych i szczelinowych. Przeciwne interpretacje utrzymują, że afrykaty są niezależnymi jednostkami fonologicznymi. Często podawanym przykładem na fonologicznie dystynktywny charakter afrykat jest para minimalna czy – trzy, w której spółgłoski nagłosu stanowią sekwencję głoski zwarto-wybuchowej i szczelinowej (trzy), kontrastując z elementem spółgłoskowym, który nie jest wymawiany jako sekwencja dwóch głosek (czy).

Są trzy sposoby zapisu fonetycznego afrykat. W systemie zapisu fonetycznego IPA głoski te są transkrybowane z użyciem łuku łączącego symbole dźwięków zwarto-wybuchowych i szczelinowych, np. [d͡z], lub poprzez połączenie ze sobą dwóch relewantnych znaków, np. [ʣ]. W zapisie slawistycznym afrykaty są przedstawiane poprzez osobne symbole, nie ich kombinacje, np. [ʒ] dla pierwszej spółgłoski w wyrazie dzwon.

 

 

Literatura:

L. Dukiewicz: Fonetyka, [w:] Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fonologia, red. H. Wróbel, Kraków 1995, s. 7–103.

W. Jassem: Podstawy fonetyki akustycznej, Warszawa 1973.

B. Wierzchowska: Fonetyka i fonologia języka polskiego, Wrocław 1980.