ang. sigmatism, lisp, niem. Sigmatismus, Lispeln, Schetismus, fr. sigmatisme, zozotement, ros. сигматизм, шепелявость
łac. sigmatismus (od grec. σ /sigma/ ‘litera s’)
Zaburzenie mowy polegające na niewłaściwej artykulacji głosek dentalizowanych, tzw. trzech szeregów: ciszącego /ś, ź, ć, ʒ́/, syczącego /s, z, c, ʒ/ i szumiącego /š, ž, č, ǯ/. Jest to najczęściej występująca wada wymowy. Już od końca XIX wieku terminem sigmatismus określano nieprawidłową wymowę głoski /s/ i jej pochodnych.
Zgodnie z trójczłonowym foniatrycznym objawowym podziałem dyslalii wyróżnia się:
- sygmatyzm właściwy (inaczej deformację, zniekształcenie głoski lub głosek dentalizowanych),
- parasygmatyzm (zastępowanie głoski lub głosek dentalizowanych inną głoską lub innymi głoskami),
- mogisygmatyzm (opuszczanie głoski lub głosek dentalizowanych).
Zaburzeniu może ulec jedna głoska spośród dentalizowanych, dwie, kilka bądź wszystkie. Najczęściej zaburzone są głoski jednego szeregu, np. syczącego. Zaburzeniu nieraz ulegają tylko głoski szczelinowe lub zwarto-szczelinowe jednego, dwóch lub wszystkich trzech szeregów, czasem tylko głoski dźwięczne jednego, dwóch lub wszystkich trzech szeregów.
Ze względu na miejsce realizacji wadliwego dźwięku można wyodrębnić wiele rodzajów sygmatyzmu właściwego; niektórzy autorzy podają nawet 50. Do najczęściej spotykanych należą sygmatyzmy: międzyzębowy; boczny; wargowy = łac. sigmatismus labialis bądź bilabialis (dźwięk realizowany jest bez udziału języka, powietrze przedostaje się przez szczelinę utworzoną pomiędzy obiema wargami); wargowo-zębowy; przyzębowy; podniebienny; gardłowy = łac. sigmatismus pharyngealis, seplenienie faryngalne (dźwięk tworzy się w gardle, często w wyniku rozszczepu podniebienia lub nieaktywnego podniebienia miękkiego; dźwięk może być chrypiący, unosowiony); krtaniowy; nosowy; dorsalny (dotyczy tylko szeregu szumiącego; podczas realizacji tych głosek przednia część języka zbliża się do wałka dziąsłowego, ale czubek jest przy dolnych siekaczach; u niektórych osób dźwięk może być bardzo zbliżony do prawidłowej artykulacji, ale u wielu głoski te przypominają głoski syczące, szczególnie przy szybkim tempie mówienia); przydechowy = łac. sigmatismus aspirativen (głoski tworzone są w formie przypominającej chuchający, „chlupiący” szmer); stridens; szumiący (dźwięk szmerowy i charczący; tworzy się, gdy czubek języka cofnięty jest nisko przed dolne dziąsła). W realizacjach głosek dentalizowanych spotyka się poza tym niewielkie odchylenia w zakresie miejsca artykulacji lub wielkości szczeliny, przez którą wydostaje się powietrze. Niedbale wymawiane głoski szumiące mogą mieć brzmienie lekko zmiękczone albo przypominające głoski syczące. Głoski syczące mogą mieć brzmienie pośrednie pomiędzy syczącymi a szumiącymi. Wreszcie, obecnie często jest spotykana wymowa głosek ciszących z niedostateczną palatalizacją.
Wymienione rodzaje sygmatyzmu właściwego z reguły dotyczą wszystkich trzech szeregów (poza dorsalnym), ale niektóre częściej obserwuje się w jednym z nich, np. seplenienie międzyzębowe najczęściej dotyczy szeregu syczącego.
Sygmatyzm może być zaburzeniem artykulacji izolowanym lub być sprzężony z innymi wadami, np. z rotacyzmem czy lambdacyzmem (szczególnie sygmatyzm szeregu szumiącego). W przypadku seplenienia międzyzębowego, gdy międzyzębowo wymawiane są głoski /t, d, n/, a nieraz też /l/ i /r/, mówi się o seplenieniu międzyzębowym wielorakim (łac. sigmatismus multiplex interdentalis).
Przyczyny sygmatyzmu mogą leżeć zarówno w czynnikach środowiskowych, np. nieprawidłowej wymowie głosek dentalizowanych u osób z najbliższego otoczenia dziecka w okresie rozwoju mowy, jak i wewnątrzpochodnych – organicznych i funkcjonalnych, np. w nieprawidłowej budowie języka lub wędzidełka podjęzykowego, w przypadku wady zgryzu, najczęściej przy zgryzie otwartym, przy niepełnym uzębieniu (gdy nie ma kilku lub kilkunastu zębów), przy niedosłuchu, szczególnie w zakresie tonów wysokich, niedokształceniu słuchu fonematycznego, obniżeniu sprawności mięśni języka i warg (do czego przyczynić się mogą częste nieżyty górnych dróg oddechowych, nieprawidłowy tor oddychania, przetrwała niemowlęca pozycja języka podczas połykania i w spoczynku oraz złe nawyki żywieniowe) itp.
Literatura:
I. Styczek: Logopedia, Warszawa 1979.
A. Sołtys-Chmielowicz: Zaburzenia artykulacji, Kraków 2008.
M. Skorek: Z logopedią na Ty. Podręczny słownik logopedyczny, Kraków 2000.
J. Surowaniec: Logopedyczny słownik terminologii diagnostycznej, Kraków 1999.
W. Ołtuszewski: Szkic nauki o mowie i jej zboczeniach: (niemota, bełkotanie, mowa nosowa, jąkanie itd.) oraz hygiena mowy, Warszawa 1905.
