/PROSTE OPÓŹNIENIE ROZWOJU MOWY, ALALIA PROLONGATA, WYCINKOWE OPÓŹNIENIE ROZWOJU MOWY, OPÓŹNIONY ROZKWIT MOWY, OPÓŹNIONE ROZPOCZĘCIE MOWY, OPÓŹNIENIE ROZWOJU MOWY CZYNNEJ, OPÓŹNIONY ROZWÓJ MOWY, ZAKŁÓCENIE ROZWOJU MOWY/
ang. late bloomers
Zjawisko logopedyczne występujące w okresie najintensywniejszego rozwoju mowy dziecka (tj. do 3. roku życia), polegające na opóźnieniu rozwoju ekspresji językowej (mowy czynnej) przy prawidłowo rozwijającej się percepcji (rozumieniu wypowiedzi słownych); przez lekarzy uznawane za nieistotne klinicznie (gdyż ustępuje samoistnie, bez konieczności interwencji specjalistycznej i nie ma znaczenia dla ogólnego rozwoju); przez psychologów zaliczane do grupy zjawisk rozwojowych (krańcowych odmian prawidłowego rozwoju, odmian rozwoju mieszczących się w dolnych granicach normy), które traktuje się za przejaw dysharmonii rozwoju wynikającej z wolniejszego tempa dojrzewania układu nerwowego i w następstwie mowa dziecka rozwija się w swoim indywidualnym, odmiennym od rówieśników, tempie i rytmie.
SORM jest objawem zakłóceń, a nie zaburzeń procesu rozwojowego, gdyż występujące opóźnienie nie ma patologicznego podłoża, tj. nie można go wiązać z żadnymi deficytami czy schorzeniami ani z deprywacją środowiskową. To przejściowy stan, odchylenie od normy rozwojowej i wiekowej, manifestujący się jedynie opóźnieniem w sferze językowej. Rozwój innych – niż język – funkcji psychomotorycznych przebiega względnie prawidłowo. Mogą mu towarzyszyć trudności dodatkowe, jak: zaburzenia uwagi, pamięci, niezborność ruchowa, nieustalona lateralizacja.
Termin samoistny opóźniony rozwój mowy po raz pierwszy został użyty w 1993 przez Zbigniewa Tarkowskiego, który dokonując klasyfikacji ORM – opóźnionego rozwoju mowy (termin zatwierdzony i ujęty w klasyfikacji opracowanej przez komisję Międzynarodowego Towarzystwa Logopedów i Foniatrów na zlecenie WHO) – obok takich kryteriów jak rozległość i głębokość opóźnienia zastosował również kryterium przyczynowe, wyróżniając samoistny opóźniony rozwój mowy (opóźnienie powstające bez uchwytnego czynnika patogennego) w opozycji do niesamoistnego opóźnionego rozwoju mowy (mającego podłoże patologiczne). Termin samoistny opóźniony rozwój mowy z czasem przeszedł uzasadnioną modyfikację i przyjął się jako samoistne opóźnienie rozwoju mowy, gdyż w owym brzmieniu nie sugerował już, że odnosi się do nazwy rozpoznania (pojęcie ORM – opóźniony rozwój mowy – funkcjonuje nadal, lecz tylko jako ostrożna, wstępna diagnoza w przypadku poważnego opóźnienia rozwoju językowego o nieustalonej etiologii u małych dzieci, które nie ukończyły 3. roku życia). Aktualnie stosuje się go dla nazwania zespołu objawów (nieprawidłowości w przebiegu procesu rozwojowego) o charakterze rozwojowym.
W polskiej literaturze termin SORM, podobnie jak jego odpowiedniki: proste opóźnienie rozwoju mowy czy alalia prolongata (tłumacząc dosłownie: niemota przedłużająca się), stosuje się w odniesieniu do kilku zjawisk (o charakterze rozwojowym) i traktuje jako nadrzędny do pojęć: 1) wycinkowe opóźnienie rozwoju mowy (termin użyty w 1990 roku przez Barbarę Sawę; jego odpowiednik ang. – late bloomers – tłumaczony jako opóźniony rozkwit mowy); 2) opóźnienie rozwoju mowy uwarunkowane środowiskowo (Irena Styczek); 3) opóźnienie rozwoju artykulacji, zwane dyslalią rozwojową; 4) zespół opóźnienia mowy czynnej (Tomasz Zaleski). Należy podkreślić, że w świetle aktualnego stanu wiedzy nie ma uzasadnienia dla funkcjonowania tych pojęć w polskiej terminologii logopedycznej. W krajach zachodnich do zjawisk „rozwojowych”, zaliczanych do krańcowych odmian prawidłowego rozwoju mowy, zalicza się jedynie late bloomers (LB). Pozostałe zjawiska, wyróżniane przez polskich autorów, są łudząco podobne do opisów: jednego z podtypów SLI, jak w wypadku opóźnienia rozwoju mowy czynnej, którego charakterystyka jest opisem dyspraksji werbalnej, zaliczanej do zaburzeń ekspresywnych. Zjawisko opóźnienia rozwoju artykulacji, zwane również dyslalią rozwojową, przypomina opis „specyficznego upośledzenia artykulacji”, czyli jednostki diagnostycznej, wyróżnianej w klasyfikacji ICD-10 w kategorii „specyficzne zaburzenia rozwoju mowy i języka” (określenie dyslalia wskazuje ponadto na patologiczny charakter opóźnienia, na istnienie istotnych klinicznie przyczyn i nie powinno być stosowane w odniesieniu do zjawisk rozwojowych). W wypadku opóźnienia uwarunkowanego środowiskowo warto przypomnieć, że do zaburzeń rozwoju mowy dochodzi w wyniku działania patogennych czynników zarówno natury biologicznej, jak i psychospołecznej. Brak prawidłowych wzorców, niewłaściwe postawy czy atmosfera wychowawcza to główne przyczyny zaburzeń rozwoju mowy uwarunkowanych środowiskowo. Gdy ich negatywny wpływ jest silny (brak wzorców, postawy skrajne, hamujące rozwój mowy), wówczas mówi się o deprywacji środowiskowej – ewidentnie prowadzącej do zaburzeń; gdy jest słaby, to albo nie mają znaczenia, bo dziecko pod wpływem otoczenia wyrównuje braki, albo opóźniają rozwój, lecz jedynie w niewielkim, nieistotnym dla jego funkcjonowania stopniu. Takie zakłócenie rozwoju w następstwie zaniedbań środowiskowych nie jest warte wyróżnienia, ponieważ opóźnienie jest nieznaczne – w odróżnieniu od LB, które zwykle przejawia się poważnym stopniem opóźnienia rozwoju mowy. W tym miejscu warto podkreślić, że w pierwszych trzech latach życia, gdy nie można ustalić etiologii, stopień opóźnienia rozwoju mowy nie ma większej wartości diagnostycznej. Nie mogąc ustalić przyczyny, trudno w tym okresie życia dziecka ocenić, czy jest to zjawisko SLI, czy LB.
W świetle powyższych ustaleń samoistne opóźnienie rozwoju mowy to rodzimy termin, mający większe znaczenie dla logopedii teoretycznej niż stosowanej, który jest przydatny przy opisie (deskrypcji) i wyjaśnianiu (eksplikacji) zjawisk logopedycznych. Termin ów, utworzony w celu rozróżnienia zjawisk o podłożu patologicznym od rozwojowych, należy odnosić jedynie do tej postaci opóźnienia rozwoju mowy, którą Barbara Sawa określiła jako wycinkowe, a klinicyści zachodni nazywają late bloomers. Samoistne opóźnienie rozwoju mowy to nazwa sugerująca rozwojowy charakter zjawiska i stopień opóźnienia, a jej synonim – opóźniony rozkwit mowy – objawy i rokowania.
W tym znaczeniu samoistne opóźnienie rozwoju mowy to zjawisko występujące u dzieci do 3. roku życia, manifestujące się początkowo brakiem, a następnie znacznie wolniejszym tempem rozwoju mowy niż u rówieśników. Dziecko długo posługuje się onomatopejami, kilkoma sylabami lub słowami, za pomocą których komunikuje się z otoczeniem (w 2. roku życia dzieci takie posługują się zaledwie 50 słowami lub mają bogatszy zasób słownictwa czynnego, lecz nie potrafią stworzyć związku dwuwyrazowego). W drugiej połowie 3. roku życia następuje gwałtowny rozwój, wręcz „rozkwit” mowy, i pod koniec wskazanego okresu dzieci osiągają poziom rozwoju języka analogiczny do rówieśników. Tempo rozwoju mowy jest skokowe (początkowo wolniejsze, a następnie przyspieszone). Zaburzenie tempa i dynamiki rozwoju, tzw. rozwój nieharmonijny, jest cechą charakterystyczną LB. W literaturze za przyczynę LB, co nie jest jednak wystarczająco udokumentowane, podaje się wolniejsze dojrzewanie układu nerwowego. Zjawisko to nie prowadzi do trwałych zmian, jakimi są zaburzenia mowy, ani nie ma żadnych konsekwencji dla nauki czytania, pisania, innych osiągnięć i rozwoju dziecka.
Literatura:
S. Grabias: Perspektywy opisu zaburzeń mowy, [w:] Zaburzenia mowy, red. S. Grabias, Lublin 2002, s. 11–43.
G. Jastrzębowska: Opóźnienie rozwoju mowy – przejaw nieprawidłowości rozwojowych, [w:] Logopedia – pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, t. 2, Opole 2003, s. 37–66.
G. Jastrzębowska: Diagnoza i terapia rozwojowych zaburzeń mowy, [w:] Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki, red. T. Gałkowski, E. Szeląg, G. Jastrzębowska, Opole 2005, s. 379–421.
B. Sawa: Dzieci z zaburzeniami mowy, Warszawa 1990.
Z. Tarkowski, C. Jurkiewicz: Rozwijanie mowy dziecka. Program terapeutyczno-stymulujący, Lublin 1993.
