/SAMOGŁOSKI PRZYMKNIĘTE, SAMOGŁOSKI ŚCIEŚNIONE, SAMOGŁOSKI POCHYLONE/
ang. raised vowels
Samogłoski zamknięte (ścieśnione) pojawiły się w języku polskim w pierwszej połowie XVI wieku jako kontynuanty dawnych samogłosek długich, jeszcze przed zanikiem zjawiska iloczasu wokalicznego (w miejsce samogłosek krótkich pojawiły się samogłoski jasne). Ścieśnienie polegało na zmianie barwy samogłosek długich poprzez podwyższenie ich artykulacji. Zjawisko to jest interpretowane jako proces kompensacyjny, gdyż energia artykulacyjna poświęcana na realizację dłuższego iloczasu została spożytkowana na podwyższenie wymowy samogłosek. Ścieśnienia osłabiały wartość dystynktywną iloczasu w języku polskim i samą opozycję samogłosek długich oraz krótkich na rzecz zmiany barwy wokalicznej. Po ostatecznym zaniku iloczasu w języku polskim w pierwszej połowie XVI wieku najdłużej w systemie zachowały się samogłoski ścieśnione: [ɛ], [a], [ɔ]. W języku ogólnopolskim samogłoski pochylone zaginęły na przełomie XVIII i XIX wieku, utożsamiając się z odpowiadającymi im samogłoskami jasnymi. Pochylone [ɔ] po podwyższeniu artykulacji zidentyfikowało się z [u]; reliktem dawnych oznaczeń jest rozróżnienie ortograficzne pomiędzy u i ó.
W gwarach kontynuanty samogłosek pochylonych utrzymały się do czasów współczesnych. I tak, na przykład, pochylona samogłoska [ɛ] (podwyższona i zbliżona barwą do [ɨ]) występuje w gwarach Polski północnej, a także na Dolnym Śląsku, w gwarze lasowskiej. Na Kujawach, w środkowej części Łódzkiego, we wschodniej części Kieleckiego i na Lubelszczyźnie pochylone [ɛ] jest wymawiane jako [ɨ] po spółgłoskach twardych, a jako [i] po miękkich: [sɨr], ale [ɕɲik].
K. Długosz-Kurczabowa, S. Dubisz: Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 2001.
S. Dubisz, H. Karaś, N. Kolis: Dialekty i gwary polskie, Warszawa 1995.
S. Rospond: Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa–Wrocław 2005.
