/SAMOGŁOSKI CIEMNE/
ang. back vowels
Artykulację samogłosek tylnych wyróżnia przesunięcie i maksymalne wzniesienie masy języka ku tyłowi jamy ustnej, co skutkuje zwężeniem kanału głosowego w okolicach podniebienia miękkiego. Środkowa i przednia części języka przyjmują położenie bierne. Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne (ang. International Phonetic Association – IPA) wyróżnia następujące samogłoski tylne: przymkniętą niezaokrągloną [ɯ], przymkniętą zaokrągloną [u], półprzymkniętą niezaokrągloną [ɤ], półprzymkniętą zaokrągloną [o], półotwartą niezaokrągloną [ʌ], półotwartą zaokrągloną [ɔ], otwartą niezaokrągloną [ɑ] i otwartą zaokrągloną [ɒ].
Budowa akustyczna samogłosek tylnych charakteryzuje się obniżeniem formantu drugiego, a – co za tym idzie – ich energia akustyczna koncentruje się w częstotliwościach nieprzekraczających 1000 Hz (im bardziej masa języka przesuwa się ku tyłowi jamy ustnej, tym niższa wartość F2).
Samogłoski tylne występują w wielu językach europejskich. W języku polskim należą do nich [ɔ] i [u] oraz ich nosowe odpowiedniki Samogłoski tylne w języku polskim są jednocześnie zaokrąglone – labializowane (współwystępowanie przesunięcia języka ku tyłowi i zaokrąglenia warg to tzw. kompleks labiowelarny). W polszczyźnie nie występują samogłoski tylne płaskie, które można znaleźć w innych językach europejskich (np. wysoka tylna samogłoska [ɯ] w portugalskim lub średnia samogłoska tylna [ɤ] w bułgarskim).
Tylne położenie masy języka w audytywnych klasyfikacjach dźwięków jest wiązane ze słuchowym wrażeniem ciemnej barwy dźwięku, stąd samogłoski tylne oraz dźwięki welaryzowane (łac. velum – podniebienie miękkie) są określane jako ciemne.
Literatura:
Handbook of the International Phonetic Association. A Guide to the Use of the International Phonetic Alphabet, Cambridge 1999.
B. Wierzchowska: Fonetyka i fonologia języka polskiego, Warszawa 1980.
.
