/SAMOGŁOSKI JASNE, PALATALNE/
ang. front vowels
Ich artykulacja charakteryzuje się przesunięciem masy języka ku przodowi, co skutkuje zwężeniem kanału głosowego w tej części jamy ustnej. Środkowa część języka jest wysklepiona w kierunku przedniej części podniebienia twardego (łac. palatum), stąd samogłoski te są również określane jako palatalne.
Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne (ang. International Phonetic Association – IPA) wyróżnia następujące samogłoski przednie: przymkniętą niezaokrągloną [i], przymkniętą zaokrągloną [y], półprzymkniętą niezaokrągloną [e], półprzymkniętą zaokrągloną [ø], półotwartą niezaokrągloną [ɛ], półotwartą zaokrągloną [œ], otwartą niezaokrągloną [a] i otwartą zaokrągloną [Œ].
Budowa akustyczna samogłosek przednich charakteryzuje się podwyższeniem formantu drugiego, co ma wpływ na energię akustyczną, która koncentruje się średnio na poziomie 2000–3000 Hz (im bardziej masa języka przesuwa się ku przodowi jamy ustnej, tym wyższa wartość F2).
W języku polskim wyróżnia się następujące samogłoski przednie: [i], [ɨ], [ɛ] oraz ich odpowiedniki nosowe. Przesuwaniu się języka do przodu jamy ustnej towarzyszy równoczesne spłaszczanie warg (współwystępowanie tych ruchów określane jest jako kompleks delabialno-palatalny). W polszczyźnie nie występują charakterystyczne na przykład dla języka francuskiego samogłoski przednie zaokrąglone.
W audytywnych klasyfikacjach dźwięków mowy samogłoski przednie są określane jako jasne. Samogłoski jasne są kontynuantami dawnych samogłosek krótkich (w języku staropolskim aż do początku XVI wieku istniały samogłoski długie i krótkie). W wielu dialektach na terenie Polski obserwuje się występowanie tzw. samogłosek jasnych. Największe słyszalne zmiany odnoszą się do samogłoski [ɔ]. I tak, na przykład, w niektórych częściach Małopolski pojawia się wymowa [dɛ tarnɛva] (‘do Tarnowa’). Na północnym wschodzie samogłoska [a] jest nieznacznie przesuwana ku przodowi – [a͎] – i tym samym zmiękcza poprzedzające spółgłoski tylnojęzykowe w wyrazach typu czapka, noga. W niektórych regionach Polski (północ i część Wielkopolski) nagłosowe ja- przechodzi w je-: [jepkɔ], [jegɔda]. Na terenach tych obserwuje się również zmianę ra- na re-, występującą na przykład w wyrazach [rɛnɔ], [rɛk]. Zmiana ta występuje także w niektórych okolicach Małopolski. Kolejnym przykładem samogłosek jasnych w dialektach jest przejście -ar- w -er-, występujące na północno-wschodnich terenach Polski, np. w wyrazie derń. Podobne przejście obserwuje się w południowo-zachodniej Polsce, gdzie wymowa typu [tutej], [dej] (odpowiednio: ‘tutaj’, ‘daj’) jest wynikiem przejścia -aj w -ej. Wymowa samogłoski [o] przechodzi w [e] w połączeniu ze spółgłoską [v] na terenach zachodniej Wielkopolski, np. w wyrazie stryjowi [strɨjevi]. Podobnie jest w powiecie łowickim, np. w artykulacji słowa koniowi [kuɲevi].
Literatura:
Handbook of the International Phonetic Association. A Guide to the Use of the International Phonetic Alphabet, Cambridge 1999.
S. Dubisz, H. Karaś, N. Kolis: Dialekty i gwary polskie, Warszawa 1995.
S. Urbańczyk: Zarys dialektologii polskiej, Warszawa 1984.
B. Wierzchowska: Fonetyka i fonologia języka polskiego, Warszawa 1980.
