/WOKOIDY/
ang. vowels
Zgodnie z postulatem Kennetha Lee Pike’a z 1962 roku samogłoskami nazywa się te dźwięki mowy, które można wyodrębnić w oparciu o kryterium funkcjonalne, gdyż w odróżnieniu od spółgłosek tworzą sylaby. Wydzielanie ich na podstawie kryteriów artykulacyjnych lub akustycznych wiąże się z użyciem terminu wokoidy.
Większość samogłosek w rozmaitych językach świata powstaje z udziałem drgań fałdów głosowych, choć istnieją samogłoski fonologicznie bezdźwięczne, jak np. we wschodnio-sudańskim języku ik oraz w chińsko-tybetańskim języku dafla (nisi). Ponadto samogłoski bezdźwięczne występują jako allofony głosek dźwięcznych w mowie szybkiej, np. w angielskim potato [pə̥ˈtɛɪtəʊ] ‘ziemniak’.
Samogłoski powstają podczas swobodnego przepływu powietrza przez jamy ustną bądź ustno-nosową, wzdłuż środkowej linii języka (co pozwala odróżnić je na przykład od głosek półotwartych bocznych). Ich artykulacja jest niezaburzona powstawaniem żadnych przewężeń w postaci zwarć lub szczelin, które byłyby źródłem turbulencji ponadkrtaniowych (dlatego określane są jako otwarte).
Podczas wymawiania samogłosek język przybiera różne pozycje w jamie ustnej, przy czym można zawsze wyznaczyć miejsce jego maksymalnego wzniesienia w części środkowej lub tylnej. Część przednia języka zazwyczaj przyjmuje położenie bierne, względnie płaskie, gdzie czubek znajduje się niżej niż pozostała część jego masy. Wyjątek stanowią samogłoski retrofleksyjne (cerebralne), których artykulacja jest zmodyfikowana przez uniesienie i zakrzywienie czubka języka w kierunku podniebienia twardego. Ta cecha wymowy spotykana jest na przykład w niektórych dialektach języka angielskiego w wyrazach typu bird (‘ptak’), określana bywa również jako rotacyzacja lub r-zabarwienie (ang. r-colouring), a oznaczana jest poprzez dodanie po prawej stronie symbolu samogłoski znaku diakrytycznego [˞], np. [ɛ˞].
Podczas artykulacji samogłosek język przemieszcza się w płaszczyznach pionowej (samogłoski niskie, średnie i wysokie) oraz poziomej (samogłoski przednie, środkowe i tylne) w ściśle określonym obszarze jamy ustnej, gdzie może przyjmować pozycje od skrajnie wysokiej do niskiej i od skrajnie przedniej do tylnej. Jeżeli masa języka znalazłaby się powyżej przedniego lub tylnego obszaru charakterystycznego dla artykulacji samogłosek, dałoby to w efekcie głoski o innym stopniu zbliżenia narządów artykulacyjnych – półotwarte lub trące. Oprócz ruchów języka w opisie artykulacji samogłosek brane są również pod uwagę: kształt warg (samogłoski płaskie, obojętne i zaokrąglone), wielkość szczeliny wargowej (na planie czworoboku samogłoskowego wyróżnia się samogłoski przymknięte, półprzymknięte, półotwarte i otwarte, natomiast w obrębie trójkąta samogłoskowego wydziela się samogłoski wąskie, średnie i szerokie), czas trwania i napięcie towarzyszące wymowie. Poszczególne kategorie klasyfikacyjne samogłosek na planie czworoboku samogłoskowego przedstawia zamieszczony poniżej rysunek.
Ryc. 1. Kategorie klasyfikacyjne samogłosek przedstawione na przykładzie czworoboku samogłoskowego
Źródło: A. Trochymiuk, R. Święciński: Symbole podstawowej transkrypcji Międzynarodowego Towarzystwa Fonetycznego (IPA) i jej rozszerzenia (ExtIPA), „Audiofonologia”2004, t. 25, s. 97–114.
Oryginalny opis artykulacji samogłosek Daniela Jonesa dzieli je na samogłoski podstawowe pierwotne (ang. Primary Cardinal Vowels) i, dodane później, samogłoski podstawowe wtórne (ang. Secondary Cardinal Vowels). Z czasem czworobok samogłoskowy został uzupełniony o samogłoski środkowe, które są rozmieszczone wzdłuż środkowej osi trapezu, wewnątrz wyznaczonego w jego obrębie trójkąta. Układ 16 samogłosek podstawowych i 12 samogłosek centralnych oraz allofonów pośrednich stanowi system punktów odniesienia dla innych artykulacji samogłoskowych, stwarzając jednocześnie możliwość dokładnego opisu artykulacyjnego tego typu dźwięków we wszystkich językach świata.
Ryc. 2. Czworobok samogłoskowy
Źródło: Handbook of the International Phonetic Association. A Guide to the Use of the International Phonetic Alphabet, Cambridge 1999.
W języku polskim wyróżnia się sześć samogłosek ustnych: [i], [ɨ], [ɛ], [a], [ɔ], [u] (podczas ich artykulacji powietrze przepływa przez jamę ustną) i dwie samogłoski nosowe: [ẽ], [õ] (podczas ich wymawiania powietrze przepływa przez jamy ustną i nosową). Jeżeli chodzi o ruchy języka w płaszczyźnie pionowej, samogłoski polskie dzielą się na wysokie [i], [ɨ], [u], średnie [ɛ], [ɔ] i niskie [a]. Pod względem wielkości szczeliny wargowej samogłoski wysokie są wąskie (przymknięte), samogłoski średnie są wymawiane ze średnią szczeliną wargową (należą w związku z tym do półprzymkniętych lub półotwartych), a samogłoskę niską charakteryzuje szeroka szczelina wargowa (w czworoboku kategoria otwartych). Ze względu na ruchy języka w płaszczyźnie poziomej i kształt warg wyróżnia się: samogłoski przednie [i], [ɨ], [ɛ] – odpowiada im płaski kształt warg, środkową [a] o obojętnym kształcie warg oraz tylne [ɔ], [u], których artykulacji odpowiada zaokrąglenie warg.
Ryc. 3. Samogłoski polskie przedstawione na planie czworoboku
Źródło: W. Jassem: Illustration of the IPA: Polish, „Journal of the International Phonetic Association” 2003, Vol. 33 (1), s. 105.
Literatura:
Handbook of the International Phonetic Association. A Guide to the Use of the International Phonetic Alphabet, Cambridge 1999.
W. Jassem: Illustration of the IPA: Polish, „Journal of the International Phonetic Association” 2003, Vol. 33 (1), s. 103–107.
J. Laver: Principles of phonetics, Cambridge 1994.
I. Maddieson: Patterns of sounds, Cambridge 1984.
A. Trochymiuk, R. Święciński: Symbole podstawowej transkrypcji Międzynarodowego Towarzystwa Fonetycznego (IPA) i jej rozszerzenia (ExtIPA), „Audiofonologia”2004, t. 25, s. 97–114.
