/SYNTAKTYKA/
ang. syntax, niem. Syntax, fr. syntaxe, ros. синтаксис
pol. skład-nia (od składać ‘łączyć’)
Dział gramatyki zajmujący się regułami łączenia wyrazów w jednostki językowe wyższego rzędu, jakimi są wypowiedzenia. To jednocześnie podsystem językowy, którego jednostkami są związki wyrazowe i wypowiedzenia.
Podstawową jednostką składniową jest wypowiedzenie, czyli ciąg wyrazów (niekiedy pojedynczy wyraz) stanowiący minimalną, ale skończoną informację w mowie, np. Pada; Nie zrozumiałem zakończenia filmu; W życiu politycznym ostatnio spokój itp. Wyrazy wchodzące w skład wypowiedzenia muszą być zharmonizowane gramatycznie i formalnie. W mowie wypowiedzenie charakteryzuje się zamkniętą linią intonacyjną i zwykle (w starannej wypowiedzi) jest wydzielone z tekstu pauzami. W standardowym tekście pisanym wypowiedzenia zaczyna się dużą literą, a kończy kropką (niekiedy wykrzyknikiem, pytajnikiem lub wielokropkiem).
Prototypem wypowiedzenia jest zdanie, czyli konstrukcja składniowa oparta na czasowniku w formie finitywnej (orzeczeniowej), np. Opadły liście z drzew, gdzie składnikiem zdaniotwórczym jest pierwszy z wyrazów. W żywej mowie potocznej spotkać można typ wypowiedzenia zwany równoważnikiem zdania, w którym czasownik zdaniotwórczy został pominięty, ale jest domyślny, np. Na dworze ponuro (z pominiętym czasownikiem jest). Rzadziej mamy do czynienie z wypowiedzeniem o charakterze zawiadomienia, które tworzone jest na bazie rzeczownika, np. Spis treści (tytuł części książki, w którym centralnym składnikiem jest pierwszy wyraz). Jeszcze rzadziej można się spotkać z wykrzyknieniem, czyli wypowiedzeniem opartym na wykrzykniku (lub na wyrazie w jego funkcji), np. Ojej!
Aby ciąg wyrazów tworzył wypowiedzenie, niezbędne jest występowanie w nim związków składniowych między członami wypowiedzenia, zwanymi składnikami syntaktycznymi. Składnikiem syntaktycznym jest zwykle wyraz, np. w zdaniu Moja ciocia lubi czytać romanse liczba składników (pięć) odpowiada liczbie wyrazów, ale często spotykamy się ze składnikami wielowyrazowymi, np. w ośmiowyrazowym wypowiedzeniu W środę nie odbyły się zajęcia z metodyki występują cztery składniki (w środę, nie odbyły się, zajęcia, z metodyki).
W związkach składniowych układ jest hierarchiczny, tj. zakładający występowanie składnika nadrzędnego i podrzędnego, tak jak w zawiadomieniu Rodzinna fotografia ostatni wyraz (rzeczownik fotografia) jest nadrzędnikiem związku, a przymiotnik – podrzędnikiem określającym rzeczownik. Tradycyjnie wyróżnia się trzy typy takich związków: związek zgody, rządu i przynależności. Związek zgody polega na narzucaniu przez nadrzędnik swoich właściwości gramatycznych i kopiowaniu ich przez podrzędnik. W podanym wyżej przykładzie przymiotnik przybiera formę fleksyjną przeniesioną z rzeczownika (mianownik, liczba pojedyncza, rodzaj męski). W związku rządu nadrzędnik narzuca jakąś określoną formę fleksyjną wyrazowi podrzędnemu, niebędącą przeniesieniem formy z nadrzędnika, np. w zdaniu Wyprasowałam bluzkę czasownik rządzi rzeczownikiem, wymagając od niego formy biernika. Luźny charakter ma związek przynależności, w którym nadrzędnik nie ma ścisłych wymagań od podrzędnika, a istotą związku jest harmonia znaczeniowa, np. w zdaniu Wracamy wieczorem. Swoista sytuacja występuje w tzw. związku głównym zdania, gdzie składniki (podmiot i orzeczenie) tworzą kombinację związku zgody i rządu, np. w zdaniu Autobus odjechał pierwszy wyraz (podmiot) rządzi czasownikiem (orzeczeniem), narzucając mu formę trzeciej osoby, a czasownik poza tym kopiuje formę gramatyczną rzeczownika (liczbę pojedynczą, rodzaj męski) i jednocześnie rządzi podmiotem, wymagając od niego formy mianownika.
W obręb składni wchodzą też schematy tworzenia wypowiedzeń (np. modele zdań prostych) oraz budowa wypowiedzeń złożonych i relacje między członami składowymi tych wypowiedzeń.
Literatura:
R. Grzegorczykowa: Wykłady z polskiej składni, Warszawa 1996.
Z. Saloni, M. Świdziński: Składnia współczesnego języka polskiego, Warszawa 1998.
J. Podracki: Składnia polska. Książka dla nauczycieli, studentów i uczniów, Warszawa 1997.
E. Łuczyński: Rozgryzając tajniki mowy. Wiedza o języku polskim dla logopedów, Gdańsk 2011.
A. Nagórko: Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 1996.
