SAMOGŁOSKI NOSOWE

ang. nasal vowels, niem. nasale Vokalen, fr. voies nasales, ros. носовые гласные

Samogłoski wymawiane zarówno z udziałem jamy ustnej, jak i nosowej. Podczas artykulacji samogłosek nosowych powietrze wydychane z płuc przepływa przez tchawicę, krtań, gardło, jamę ustną i – dzięki obniżeniu podniebienia miękkiego – jamę nosową, nadając im nosowe zabarwienie (rezonans nosowy; nazalizacja). W języku polskim rezonans nosowy nie jest równoczesny z artykulacją ustną samogłoski (nosowość asynchroniczna), lecz pojawia się po rozpoczęciu realizacji ustnej. Synchronicznie wymawiane są niektóre samogłoski nosowe w języku francuskim. Każda samogłoska ustna w języku polskim ma swój wariant w postaci samogłoski nosowej, ale zakres ich występowania w wyrazach jest ograniczony do pozycji wewnątrzwyrazowej (śródgłosowej) przed spółgłoskami szczelinowymi, tylko [] i [ę] mogą występować również na końcu wyrazu (w pozycji wygłosowej).

Samogłoski nosowe to: [ą], [ę], [i], [], [u], [y]. W strukturze artykulacyjnej samogłosek [] i [ę] wyodrębnia się segmenty (polisegmentalny charakter samogłosek nosowych), np. [v^xać] – wąchać, co w połączeniu z asynchronicznością prowadzi do dyftongizacji tych głosek (wymowa typu [meščyzna] – mężczyzna). Zasady wymowy wyrazów z literami ą i ę oraz wyrazów zawierających połączenia liter: a, e, i, y, o, u + m, n + f, w, s, z, sz, ż, ch zawarte są m.in. w Prawidłach poprawnej wymowy polskiej i innych wydawnictwach poprawnościowych, odwołujących się do normy ortofonicznej języka polskiego.

Fonologicznie samogłoski nosowe traktowane są różnie:

• jako dwa odrębne, samodzielne fonemy (por. m.in. Bożena Wierzchowska, Bronisław Rocławski),

• fonem // traktowany jest jako samodzielny fonem, natomiast /ę/ określany jest mianem fonemu potencjalnego (por. m.in. Zdzisław Stieber, Tadeusz Milewski),

• odmawia się im samodzielności fonologicznej, uznając, że we współczesnej polszczyźnie zostały zastąpione grupami dwufonemowymi, składającymi się z samogłoski ustnej /o/ lub /e/ i głoski nosowej // bądź // (//) (por. m.in. Wiktor Jassem, Leszek Biedrzycki, Roman Laskowski, Maria Steffen-Batogowa, Irena Sawicka).

Przekształcenia/zmiany zachodzące w wymowie obu samogłosek nosowych, tj. [] i [ę], prowadzą – zdaniem językoznawców – do stopniowego zanikania tych dźwięków i zastępowania ich połączeniami dwufonemowymi (degresywny charakter samogłosek nosowych [] i [ę]).

Spośród wymienionych samogłosek jedynie [] i [ę] mają swoje odpowiedniki w zapisie ortograficznym w postaci liter ą i ę (np. węch – [vęx], chcę – [xcę] lub [xce], brązowy – [brzovy], są – [s]), które wymawiane są jako samogłoski nosowe tylko w pozycji przed spółgłoskami szczelinowymi i w wygłosie (ę na końcu wyrazu może być też wymawiane bez rezonansu nosowego – jako [e]). Pozostałe samogłoski nosowe są zapisywane w wyrazach obcego pochodzenia kombinacją liter oznaczających odpowiednie samogłoski ustne oraz spółgłoskę nosową [m, n] przed literą oznaczającą spółgłoskę szczelinową (np. awans – [avąs], amfiteatr – [ąfiteatr], instytut – [istytut], kunszt – [kušt], triumf – [tryuf] lub [trijuf], czynsz – [čyš]).

L. Dukiewicz, I. Sawicka: Fonetyka i fonologia, Kraków 1995.

B. Kamińska: Samogłoski nosowe w wymowie dzieci w wieku przedszkolnym, Lublin 2004.

B. Rocławski: Podstawy wiedzy o języku polskim dla glottodydaktyków, pedagogów, psychologów i logopedów, Gdańsk 2001.

J. Szpyra-Kozłowska: Wprowadzenie do współczesnej fonologii, Lublin 2002.

B. Wierzchowska: Fonetyka i fonologia języka polskiego, Wrocław 1980.