/ROZUMIENIE WYPOWIEDZI USTNYCH, INTERPRETACJA TEKSTU MÓWIONEGO, DEKODOWANIE KOMUNIKATU/
ang. listening comprehension /understanding utterances, decoding/
Jedna z czterech podstawowych (obok mówienia, czytania i pisania) sprawności językowych odpowiadająca roli odbiorcy w procesie porozumiewania się. Odczytywanie sensu wypowiedzi jest uwarunkowane: 1) znajomością kodu, tj. słownictwa i reguł syntaktycznych; 2) wiedzą ogólną oraz dotyczącą sytuacji komunikacyjnej; 3) umiejętnością twórczego wnioskowania (inferencji). Potrzeba wnioskowania pojawia się w przypadku odczytywania sensów, które nie zostały zakomunikowane wprost, a jedynie implikowane (stąd wprowadzone przez Paula Grice’a pojęcie implikatur konwersacyjnych). Odbiór informacji nie wypowiadanych wprost opiera się na zasadzie współpracy określonej przez zaakceptowany przez rozmówców cel komunikacyjny. Wiedza i wnioskowanie to również podstawowe kategorie opisujące całościowy proces komunikacji w ramach teorii relewancji (istotności).
Psycholingwistyczny opis rozumienia mowy odwołuje się z kolei do kognitywnych procesów przetwarzania informacji językowej oraz organizacji leksykonu umysłowego. Rozpoznawanie słów użytych w wypowiedzi opisują modele dostępu leksykalnego, przy czym niektóre z nich opierają się na założeniu, że zasoby słownika umysłowego przeszukiwane są szeregowo (krok po kroku), inne natomiast mówią o dostępie równoległym (bezpośrednim). Praktycznie wszystkie modele uwzględniają jednak podobne informacje podlegające przetwarzaniu. Są to informacje dotyczące struktury fonologicznej, kategorii gramatycznej oraz znaczenia. Modelem opracowanym specjalnie dla wyjaśnienia mechanizmu słuchowego rozpoznawania słów jest tzw. model kohorty, w którym zakłada się równoczesne pobudzenie wielu słów w leksykonie umysłowym w procesie odbioru komunikatu, a następnie w miarę napływu kolejnych informacji stopniowe ograniczanie początkowego zbioru aż do rozpoznania właściwego słowa. Poza wydzielaniem i rozpoznawaniem poszczególnych słów, co w żywej mowie wiąże się z licznymi trudnościami, rozumienie wypowiedzi wymaga ponadto rozpoznania struktury syntaktycznej (przetwarzania syntaktycznego) w celu dotarcia do znaczenia wypowiedzi (do jej składnika propozycjonalnego). W opisie procesu (procesów) przetwarzania zdań bierze się także pod uwagę rolę składników prozodycznych (intonacji, akcentów i pauz), kontekstu i funkcjonowania pamięci. Ze względu na wymaganą szybkość przetwarzania informacji za istotne uważa się także pewne oczekiwania odbiorcy odnośnie do możliwych wypowiedzi nadawcy – zdania sprzeciwiające się takim oczekiwaniom są trudniejsze do zrozumienia. Badania psycholingwistyczne dowodzą, że rozumienie mowy jest procesem aktywnym, wymagającym stosowania różnorakich strategii w celu dekodowania komunikatu.
Literatura:
D. Sperber, D. Wilson: Relevance. Communication and Cognition, Oksford 1986.
D. Blakemore: Understanding Utterances. An Introduction to Pragmatics, Oksford 1992.
R. Grzegorczykowa: Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa 2001.
J. Aitchison: Ssak, który mówi. Wstęp do psycholingwistyki, Warszawa 1991.
Psycholingwistyka, red. J.B. Gleason, N.B. Ratner, Gdańsk 2005.
