Jeśli przyjąć za Danutą Ostaszewską i Jolantą Tambor, że miękkość/twardość głosek to pochodna wobec miejsca artykulacji, gdyż „każda spółgłoska środkowojęzykowa jest miękka i odwrotnie – każda spółgłoska o innym miejscu artykulacji jest twarda lub co najwyżej zmiękczona (czyli ma dodatkowe poboczne miejsce artykulacji)” (Podstawowe wiadomości z fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Katowice 1997, s. 27–28), to można wyróżnić 4 kryteria opisu podstawowych spółgłosek, a mianowicie:
-
główne miejsce artykulacji (lokacja),
-
sposób artykulacji (modalność),
-
udział rezonatora nosowego (rezonansowość),
-
udział wiązadeł głosowych (sonantyczność).
Dla prawidłowej artykulacji głosek układ rezonansowy, w skład którego wchodzi jama ustna i jama nosowa (a także nosogardziel), przybiera określoną strukturę. W przypadku głosek ustnych następuje wyeliminowanie wpływu komory nosowej na strukturę dźwięku poprzez – upraszczając w tym miejscu problem zwieracza podniebienno-gardłowego – ruch podniebienia miękkiego w kierunku tylnej ściany gardła, a w przypadku obniżenia podniebienia miękkiego (całkowitego lub częściowego) uzyskuje się głoski nosowe. Ten sposób opisu udziału rezonatora nosowego w artykulacji jest wykorzystywany w literaturze językoznawczej, a co się z tym wiąże także logopedycznej. Układ rezonansowy, w zależności od głoski, przybiera zatem określoną strukturę zgodną z jej opisem fonetycznym. Tę cechę w kategoriach fonetycznych można nazwać rezonansowością, która oznacza przyjęcie określonej struktury układu rezonansowego w postaci obniżenia podniebienia lub ruchu w kierunku tylnej ściany gardła, co owocuje uzyskaniem odpowiednio nosowej lub ustnej barwy tworzonych dźwięków. W tym ujęciu zakłada się milcząco, że podniebienie twarde i miękkie są szczelne, czyli nie występują przetoki ustno-nosowe, a włączanie lub wyłączanie komory nosowej z artykulacji określone jest ruchem i pozycją podniebienia miękkiego, co jest pewnym uproszczeniem problematyki zwarcia podniebienno-gardłowego, którego efektem jest oddzielenie jamy ustnej od nosowej. Warto zwrócić także uwagę, że stopień przylegania podniebienia miękkiego do tylnej ściany gardła w przypadku artykulacji poszczególnych głosek ustnych nie jest zawsze taki sam, a sposób uzyskania separacji oralno-nazalnej ze względu na udział poszczególnych elementów w oddzielaniu jamy ustnej od nosowej może być różny.
Bronisław Rocławski podkreśla, że „w pracach fonetycznych górna część jamy gardłowej, zwana też jamą nosowo-gardłową, jest włączana do jamy nosowej” (Podstawy wiedzy o języku polskim dla glottodydaktyków, pedagogów, psychologów i logopedów, Gdańsk 2001, s. 184). Podział na głoski nosowe i ustne w tym opracowaniu jest zatem pewnym celowym uproszczeniem zagadnienia, zastosowanym, aby uwypuklić pewne zjawiska. Rocławski, biorąc pod uwagę udział rezonatora nosowego, wyróżnia głoski: ustne, nosowe i ustno-nosowe.
Ustność dźwięków mowy (oralność) to brak oddziaływania komory nosowej na akustyczną strukturę dźwięków mowy. Nosowość (nazalność – Ostapiuk 1997) to oddziaływanie komory nosowej na akustyczną strukturę dźwięków mowy. Jeśli układ rezonansowy przyjmuje nieprawidłową strukturę, to występują zaburzenia rezonansu w przypadku artykulacji danej głoski i można je określać jako dysrezonansowość, co oznacza zaburzenia struktury układu rezonansowego albo – inaczej mówiąc – zaburzenia udziału rezonatora nosowego podczas artykulacji. Mogą one przyjąć formę dysoralności lub dysnazalności.
Podczas badania logopedycznego mającego na celu ustalenie jakości rezonansu ocenianej głoski jako realizacji fonemu logopeda korzysta z metody słuchowej, metody palpacyjnej i specjalnych prób mających na celu potwierdzić lub wykluczyć cechy słyszanej fonacji, np. próby Czermaka, próby Gutzmana.
Emisja głosu, red. Z. Pawłowski, Warszawa 2008.
B. Ostapiuk: Zaburzenia dźwiękowej realizacji fonemów języka polskiego – propozycja terminów i klasyfikacji, „Audiofonologia” 1997, t. 10, s. 117–136.
Z. Pawłowski: Foniatryczna diagnostyka wykonawstwa emisji głosu śpiewaczego i mówionego, Kraków 2005.
D. Pluta-Wojciechowska: Podstawy patofonetyki mowy rozszczepowej. Dyslokacje, Bytom 2010.
B. Rocławski: Podstawy wiedzy o języku polskim dla glottodydaktyków, pedagogów, psychologów i logopedów, Gdańsk 2001.
