/NIEPRAWIDŁOWA WYMOWA GŁOSKI R, WADLIWA WYMOWA GŁOSKI R/
ng. rhotacism, niem. Rhotazismus, fr. rhotacisme, ros. ротацизм
łac. rhotacismus (grec. rhōtakizein ‘niewłaściwe użycie litery r’, od grec. ῥῶ /rho/ – litera r), -ismus (grec. -ismos) – sufiks słowotwórczy tworzący rzeczowniki pochodne z czasowników
Termin utworzony w języku polskim na podstawie wrażenia słuchowego, akustycznego (wyraz dźwiękonaśladowczy), dlatego powinien odnosić się tylko do takich artykulacji, w których słychać nieprawidłową, rażącą odbiorców mowy wibrację.
Trudność stosowania terminu reranie jest związana z niemożnością połączenia go z cząstkami mogi- i para-, tak jak w przypadku terminu rotacyzm: pararotacyzm, mogirotacyzm.
Obecnie reranie to synonimiczne określenie rotacyzmu, używane w takim znaczeniu przez wielu autorów publikacji logopedycznych z tego zakresu (m.in. Benedykta Dylewskiego, Irenę Styczek, Genowefę Demel, Hannę Rodak, Elżbietę Minczakiewicz, Małgorzatę Skorek, Grażynę Jastrzębowską).
Rotacyzm to zaburzenie mowy polegające na niewłaściwej artykulacji głoski [r]. Zalicza się je do dyslalii i, zgodnie z jej trójczłonowym foniatrycznym objawowym podziałem, wyróżnia się:
- rotacyzm właściwy (inaczej deformację, zniekształcenie głoski [r]),
- pararotacyzm (zastępowanie głoski [r] inną głoską),
- mogirotacyzm (opuszczanie głoski [r] – ze względów fonetycznych możliwe jest właściwie tylko w nagłosie i wygłosie wyrazu).
W zakresie rotacyzmu właściwego, ze względu na miejsce realizacji wadliwego dźwięku, wyodrębnia się wiele rodzajów tego zaburzenia, często współwystępują różne nazwy synonimiczne. Do najczęściej spotykanych należą: języczkowy, podniebienny, gardłowy, dwuwargowy, wargowo-zębowy, międzyzębowy, językowo-wargowy, przyzębowy = rhotacismus addentalis (czubek języka uderza jednokrotnie lub wielokrotnie o wewnętrzną stronę górnych siekaczy, powstaje przytępiony dźwięk), krtaniowy = rhotacismus laryngealis (dźwięk realizowany jest w krtani, drżą struny rzekome), nosowy = rhotacismus nasalis (powietrze przedostaje się przez niedomknięte podniebienie miękkie do jamy nosowej, dźwięk artykułowanej głoski jest unosowiony, brzmienie podobne jest do [ng], może pojawić się szczelina lub zwarcie nosowe), policzkowy, językowy boczny = rhotacismus marginale (język ułożony jest przedniojęzykowo-dziąsłowo, podczas artykulacji powietrze przeciska się między bokiem lub bokami języka a dziąsłem, ruch wykonuje tylko jeden z boków języka – [r] lateralne «[r] boczne» – lub oba, ale nie cały apeks – [r] bilateralne), szczękowy = rhotacismus mandibularis (artykulacja rozpoczyna się wymową dźwięku podobnego do [u], następnie pojawia się jedno- lub kilkukrotne szczęknięcie zębów dolnych o szczękę).
Ze względu na sposób realizacji wadliwego dźwięku wyodrębnia się:
- rotacyzm wibracyjny – podczas nieprawidłowej artykulacji głoski [r] narządy mowy drżą, np. rotacyzm języczkowy (wibruje języczek), rotacyzm wibracyjny wargowo-zębowy (warga zbliża się ku zębom i drży), rotacyzm podniebienny wibracyjny; specyficzną, wadliwą odmianą rotacyzmu wibracyjnego jest rotacyzm stridensalny – miejsce artykulacji głoski [r] jest prawidłowe, ale jest ona znacznie przedłużona i wzmocniona; niekiedy bywa on przejawem hiperpoprawności ([r] hiperpoprawne, świszczące);
- rotacyzm jednouderzeniowy (najpierw pojawia się zwarcie narządów mowy, potem szczelina) – podczas artykulacji głoski [r] narządy mowy nie drżą, ale zwierają się jednokrotnie ku sobie, np. rotacyzm jednouderzeniowy językowo-wargowy; odmianą tego rodzaju rotacyzmu jest rotacyzm niepełny, które charakteryzuje się właściwym miejscem artykulacji, ale czubek języka nie jest w stanie wejść w wibrację i wykonuje tylko jedno uderzenie; w przypadku pewnych kontekstów fonetycznych można uznać taką wymowę za normatywną;
- rotacyzm szczelinowy (frykatywny, [r] trące) – podczas artykulacji głoski [r] narządy mowy nie drżą, a jedynie zbliżają się ku sobie, np. rotacyzm podniebienny szczelinowy (tylnojęzykowy bez wibracji wg J.T. Kani) – tył języka unosi się ku podniebieniu, ale podniebienie nie drży, powstaje dźwięk podobny do [y] ([y-e]).
Głoska [r] jest głoską dźwięczną (poza określonymi pozycjami fonetycznymi). Ze względu na udział wiązadeł głosowych wyróżnia się rotacyzm właściwy polegający na bezdźwięcznej wymowie tej głoski (bez względu na miejsce i sposób artykulacji) – rotacyzm bezdźwięczny ([r] bezdźwięczne).
Rotacyzm może być zaburzeniem artykulacji izolowanym – dyslalia jednoraka – lub być sprzężony z innymi wadami, np. z sygmatyzmem, w szczególności głosek przedniojęzykowo-dziąsłowych (szeregu szumiącego), oraz lambdacyzmem.
Przyczyny rotacyzmu mogą leżeć zarówno w czynnikach środowiskowych, np. nieprawidłowej wymowie głoski [r] u osób z najbliższego otoczenia dziecka w okresie rozwoju mowy, jak i wewnątrzpochodnych – organicznych i funkcjonalnych, np. nieprawidłowej budowie języka lub wędzidełka podjęzykowego, niedokształceniu słuchu fonemowego i fonetycznego, obniżeniu sprawności języka.
Literatura:
B. Dylewski: Wady głosu i mowy, [w:] Higiena szkolna, red. M. Kacprzak, Warszawa 1958.
J.T. Kania: Szkice logopedyczne, Warszawa 1982.
A. Sołtys-Chmielowicz: O niejasnościach i niespójności terminów nazywających wady wymowy, „Logopedia” 2004, t. 33, s. 205–212.
E. Wojnarowska: Zaburzenia mowy. Słownik, Warszawa 1983.
Styczek: Logopedia, Warszawa 1979.
