ang. prosody
grec. prosōdia ‘akcent, przyśpiew’
Za podstawowe zjawiska prozodyczne uznaje się intonację, akcent i rytm mowy. Niektórzy badacze wskazują również na wysokość głosu (ton) oraz iloczas, które w języku polskim znajdują się poza systemem fonologicznym. W szerszych ujęciach wymienia się także tempo mowy i pauzy.
Intonacja jest zjawiskiem akustycznym powstałym w wyniku zmian częstotliwości podstawowej sygnału mowy, odbieranych w percepcji jako zmiany wysokości głosu.
Akcent jest związany z wyróżnieniem w przebiegu mowy określonego elementu językowego, najczęściej sylaby. Za akcentotwórcze uznaje się dynamiczne zmiany wysokości głosu, czasu trwania artykulacji i intensywności sygnału mowy. O percepcji akcentu decyduje długość sąsiadujących wyrazów, a także struktura semantyczno-syntaktyczna tekstu, tempo mowy i odmiana stylistyczna.
Rytm mowy jest warunkowany następstwem akcentów leksykalnych występujących w zbliżonych pod względem czasu trwania odcinkach. Tendencja ta nosi nazwę izochronizmu zestrojowego. Rytm mowy powstaje w wyniku powtarzalności sylab akcentowanych.
Ton jest zjawiskiem fonologicznym w językach tonicznych, w których zmiana jego wysokości różnicuje znaczenie wyrazów. W przebiegach intonacyjnych języków nietonicznych, do których należy język polski, istotne są jedynie względne wysokości w skali danego głosu.
Iloczas jest związany z istnieniem w języku różnic czasów trwania elementów segmentalnych, głównie samogłosek. W odbiorze zjawisk prozodycznych istotny jest czas trwania samogłosek sylabotwórczych.
Na tempo mowy, oprócz iloczasów jednostek segmentalnych, mogą wpływać również pauzy – ich liczba i czas trwania. Za normę uznaje się realizację od 5 do 10 głosek na sekundę.
Wymienione zjawiska powstają w wyniku zmian relewantnych cech jednostek prozodycznych, do których zalicza się częstotliwość podstawową (odbieraną jako wysokość), amplitudę drgań (natężenie percypowane jako głośność) oraz czas trwania artykulacji – głównie samogłosek, gdyż to one są nośnikami cech prozodycznych. Według niektórych definicji cechą prozodyczną jest również barwa głosu, odgrywająca duże znaczenie w kodowaniu emocji w prozodii.
Zjawiska, o których mowa, mają charakter suprasegmentalny, ponieważ budują się w oparciu o sylabę lub zespoły sylab. Są jednak ściśle związane z organizacją segmentalną mowy, semantyką, strukturami syntaktycznymi i morfologicznymi. Sylaby tworzące struktury prozodyczne różnią się percepcyjną prominencją, o której decyduje zmiana wysokości, głośności, czasu trwania oraz większy wysiłek artykulacyjny. Interakcje zachodzące pomiędzy tymi czynnikami prowadzą do powstania charakterystycznych dla danego języka struktur suprasegmentalnych, składających się na jego prozodyczną organizację.
Zgodnie z najczęściej spotykanym w literaturze stanowiskiem można wyróżnić językowe i parajęzykowe funkcje prozodii mowy. Rozróżnienia tego dokonuje się w oparciu o wydzielenie prozodii lingwistycznej i emocjonalnej. Uznaje się, że prozodia emocjonalna pełni liczne funkcje komunikacyjne, od odkrywania stanów emocjonalnych nadawcy, po nadawanie wypowiedzi odcieni ironii czy sarkazmu. Prozodia lingwistyczna natomiast dotyczy struktury języka. Pełni funkcje: delimitacyjną, segmentacyjną, znaczeniową (określone kontury intonacyjne sygnalizują poszczególne typy wypowiedzeń, za pomocą akcentu możliwe jest uwydatnianie ważnych dla przebiegu komunikacji jednostek). Paralingwistyczne funkcje prozodii są związane głównie z ekspresją emocji i wyrażaniem stosunku nadawcy do treści komunikatu, ekstralingwistyczne dotyczą jego charakterystyki osobniczej – płci, wieku i statusu socjoekonomicznego.
Zob. także: AKCENT, DYSPROZODIA, SUPRASEGMENTALNY, INTONACJA, MELODIA MOWY, MELODIA ZDANIA, ZESTRÓJ AKCENTOWY
Literatura:
A. Botinis, B. Granström, B. Möbius: Developments and paradigms in intonation research, „Speech Communication” 2001, Vol. 33, s. 263–296.
M. Dłuska: Prozodia języka polskiego, Warszawa 1976.
L. Dukiewicz: Fonetyka, [w:] Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fonologia, red. H. Wróbel, Kraków 1995, s. 7–103.
O. von Essen: Fonetyka ogólna i stosowana, Warszawa 1967.
J. Szpyra-Kozłowska: Wprowadzenie do współczesnej fonologii, Lublin 2002.
