ang. proxemics
1) interdyscyplinarny kierunek badań dotyczący kulturowych, behawioralnych i socjologicznych aspektów relacji przestrzennych między ludźmi oraz między człowiekiem a otoczeniem materialnym; 2) postrzeganie, wykorzystanie i strukturyzowanie przestrzeni dla celów komunikacyjnych.
Jako gałąź wiedzy uznawana jest za dyscyplinę leżącą na pograniczu antropologii i psychologii lub naukę wchodzącą w skład komunikologii (nauki o komunikowaniu się).
Termin proksemika wprowadził w latach 60. XX wieku pionier badań nad przestrzenią społeczną i indywidualną oraz postrzeganiem jej przez człowieka, antropolog Edward T. Hall, na określenie teorii i obserwacji dotyczących posługiwania się przestrzenią jako wytworem kultury. Analizując kulturowe determinanty doświadczania przestrzeni, Hall wskazywał także zmysłowe uwarunkowania tego zjawiska (polisensoryczne: wzrokowe, słuchowe, kinestetyczne, czuciowe, zapachowe). Jednym z aspektów badanych przez Halla doznań przestrzennych były wzorce przestrzeni nieformalnej (pozostające zwykle poza zasięgiem świadomości), czyli dystanse, jakie ludzie utrzymują między sobą. Wyodrębnił cztery ich typy, zróżnicowane pod względem sensorycznym i behawioralnym: 1) dystans intymny, obejmujący przestrzeń do 45 cm wokół naszego ciała; 2) dystans osobisty – od 45 do 120 cm; 3) dystans społeczny – od 120 do 360 cm; 4) dystans publiczny – od 360 do 750 cm. Te typowe dla kultury amerykańskiej dystanse wykazują pewną zmienność pod wpływem czynników osobowościowych i środowiskowych.
Poza zapoczątkowanymi przez Halla badaniami przestrzeni indywidualnej, poszerzonymi o analizy jej celów i funkcji przez nią pełnionych, bujnie rozwijane w II połowie XX wieku badania zachowań proksemicznych dotyczyły problemów związanych z zatłoczeniem (uczuciami wywołanymi zagęszczeniem populacyjnym), komunikacyjnych aspektów aranżacji przestrzeni, wpływu otoczenia (m.in. estetyki, koloru, oświetlenia, dźwięków, a także sposobu budowania miast, mieszkań, osiedli itp.) na percepcję, postawy i zachowanie ludzi, z uwzględnieniem zróżnicowania kulturowego. Wiele badań poświęcono czynnikom wpływającym na wykorzystanie przestrzeni interpersonalnej w toku konwersacji (tzw. dystans konwersacyjny), takich jak: płeć, wiek, tło kulturowe i etniczne, temat rozmowy, otoczenie fizyczne, cechy fizyczne interlokutorów, postawy i emocje, rodzaj relacji międzyludzkich, osobowość. W badaniach relacji przestrzennych w małych grupach (ekologia małych grup) szczególnie interesujące wydają się analizy wzorców zajmowania miejsc przy stole, wpływu układu tych pozycji na przebieg interakcji i wzajemne postrzeganie się jej uczestników.
Proksemika, rozumiana jako postrzeganie, wykorzystanie oraz strukturyzowanie przestrzeni dla celów komunikacyjnych, uznawana jest za jedną z form komunikacji niewerbalnej. Aspekty proksemiczne uwzględnione zostały w interesującej, podjętej na gruncie polskim przez Waldemara Domachowskiego, próbie opisu komunikatów niewerbalnych i ich uwarunkowań – autor wykazał, że zwiększanie bądź zmniejszanie dystansu przestrzennego między partnerami interakcji wiąże się z zamykaniem bądź otwieraniem określonych kanałów przekazu informacji; wartość komunikacyjną mają zarówno zmiany spontaniczne, odzwierciedlające przebieg naturalnych procesów fizjologicznych, jak i zmiany pozowane, kształtowane przez uzgodnienia społeczne.
Literatura:
W. Domachowski: Psychologia społeczna komunikacji niewerbalnej, Toruń 1993.
W. Głodowski: Bez słowa. Komunikacyjne funkcje zachowań niewerbalnych, Warszawa 1999.
E.T. Hall: Ukryty wymiar, Warszawa 1976.
M.L. Knapp, J.A. Hall: Komunikacja niewerbalna w interakcjach międzyludzkich, Wrocław 2000.
