/ZABURZENIA PRAGMATYCZNE, ZABURZENIA PRAGMATYKI WYPOWIEDZI, DYSPRAGMATYZM, NIEAFATYCZNE ZABURZENIA/
ang. pragnosia
grec. gnôsis ‘poznanie’, pràgma ‘czyn, zajęcie’
Odrębna jednostka nozologiczna, w opozycji do afazji określana jest jako „nieafatyczne” zaburzenie mowy powstałe na skutek ogniskowych uszkodzeń w obrębie podległej (zwykle prawej) półkuli mózgu, objawiające się zaburzeniami zachowań językowych i komunikacyjnych człowieka. W neuropsychologii akcentuje się szczególnie ostatni komponent definicji logopedycznej – korelację podległej półkuli mózgu z pragmatyką. Za kompetencję pragmatyczną odpowiada prawa półkula, a jej uszkodzenie może prowadzić do trudności w porozumiewaniu się. Kłopoty te odnoszą się do sprawności para- i pozajęzykowych, decydujących o organizowaniu wypowiedzi adekwatnej do aktualnych uwarunkowań komunikacyjnych.
Badania nad mózgową organizacją mowy wykazały, że obydwie półkule mózgu współpracują ze sobą w zakresie przetwarzania informacji leksykalno-semantycznych, ekstra- oraz paralingwistycznych. Praktyka kliniczna dowodzi, że uszkodzenie tożstronnej co dominująca ręka półkuli mózgu powoduje określone objawy dezintegracji struktur na wszystkich podsystemach organizacji języka. Na poziomie fonetycznym, w płaszczyźnie segmentalnej, objawy pragnozji mogą ujawniać się pod postacią parafazji głoskowych w czynnościach nazywania, powtarzania oraz głośnego czytania, zwłaszcza wówczas, gdy te czynności realizowane są w sposób automatyczny. Trudnościom w mówieniu towarzyszą analogiczne zaburzenia w pisaniu pod postacią paragrafii literowych. Płaszczyznę suprasegmentalną wypowiedzi determinują zakłócenia prozodii lingwistycznej i emocjonalnej. Struktury składniowe realizowane przez chorych z pragnozją mogą być zbyt uproszczone lub nadmiernie rozbudowane z powodu występowania potoków składniowych, zdań wtrąconych i urwanych, natomiast rozumienie konstrukcji składniowych bywa zakłócone ze względu na problemy w hierarchizacji elementów tworzących zdanie. W zakresie zjawisk leksykalno-semantycznych pragnozja objawia się trudnościami w definiowaniu słów, deficytami w aktualizacji nazw zgodnie z kryterium formalnym lub znaczeniowym, zaburzeniami w rozumieniu sensów metaforycznych, a w czynnościach nominacyjnych – tendencją do stereotypizacji. Najwyraźniej pragnozja przejawia się jednak na poziomie struktury tekstu. Wypowiedzi dialogowe i monologowe są niespójne gramatycznie, semantycznie i pragmatycznie. Cechuje je dygresyjność, rozwlekłość, zbytnia szczegółowość, egocentryczność – nieuzasadnione kontekstowo nawiązywanie do elementów własnej biografii. Makrostrukturę tekstu zakłócają nieuzasadnione kontekstowo żarty i komentarze, pojawiają się też konfabulacje. Teksty monologowe bywają też nazbyt krótkie i, chociaż względnie poprawne językowo, są ubogie informacyjnie i pozbawione wykładników stylistyczno-gatunkowych. Pacjenci z pragnozją wykazują też zaburzenia w rozumieniu struktur narracyjnych – nie są w stanie wnioskować i rozpoznawać prawdopodobieństwa zdarzeń w opowiadaniu. Treści metaforyczne, żartobliwe i ironiczne interpretują literalnie, mają problemy z syntezowaniem informacji językowych i osadzaniem ich w kontekście sytuacyjnym. Najwyraźniej pragnozja objawia się zakłóceniami w realizacji językowych sprawności komunikacyjnych: społecznej, sytuacyjnej i pragmatycznej. W związku z tym komunikaty pacjentów z uszkodzeniami podległej półkuli mózgu bywają nieadekwatne w odniesieniu do uczestników interakcji, niestosowne w określonej sytuacji mówienia, niedostosowane do założonej intencji. Mogą wystąpić nieakceptowane społecznie zachowania, trudności w inicjowaniu, podtrzymywaniu oraz kończeniu interakcji, nieumiejętność dostosowywania się do przebiegu rozmowy. Uszkodzenia prawopółkulowe powodują zaburzenia krytycyzmu, stąd osoby z pragnozją nie są świadome swej komunikacyjnej nieudolności (anozognozja) i nie poddają swoich zachowań językowych autorefleksji i korekcie.
Specyfikę problemów z porozumiewaniem się osób z uszkodzeniami prawej półkuli mózgu najlepiej widać z perspektywy pragmatycznej, rozpatrującej język w jego funkcji komunikacyjnej. Sposób przetwarzania informacji pragmatycznych wiąże się w tym przypadku z innymi dysfunkcjami o bardziej pierwotnym charakterze (np. zaburzeniami emocjonalnymi lub zaburzeniami przestrzenno-wzrokowymi), co w konsekwencji doprowadza do trudności w odbiorze informacji pozajęzykowych i w znacznym stopniu zakłóca komunikację.
Literatura:
A. Herzyk, U. Oszwa: Asymetria funkcjonalna w percepcji treści emocjonalnych, [w:] Neuropsychologia kliniczna. Wybrane zagadnienia, red. M. Klimkowski, A. Herzyk, Lublin 1994, s. 13–29.
H. Marczewska, E. Osiejuk: Nie tylko afazja... O zaburzeniach językowych w demencji Alzheimera, demencji wielozawałowej i przy uszkodzeniach prawej półkuli mózgu, Warszawa 1994.
E. Osiejuk: Problematyka dyskursu w neuropsychologii poznawczej, Warszawa 1994.
J. Panasiuk: Interakcja w afazji. TEKST – metaTEKST – konTEKST, Lublin 2012.
M. Pąchalska, B.D. MacQueen: Rozpad pragmatyki u chorych z uszkodzeniem prawej półkuli mózgu, [w:] Jakościowy opis w neuropsychologii klinicznej. Przekrój zagadnień, red. A. Herzyk, B. Daniluk, Lublin 2002, s. 41–72.
