/GLAJDY/
Głoski sonorne wyodrębniane spośród pozostałych jako najbardziej, na poziomie artykulacyjnym, zbliżone w tej grupie do samogłosek, klasyfikowane z tego powodu również jako półsamogłoski lub samogłoski niezgłoskotwórcze. Na poziomie fonemicznym należą do nich /i/ i /u̯/ oraz ich alofony.
Z uwagi na główne miejsce artykulacji pierwszy z glajdów ma charakter środkowojęzykowy (palatalny), drugi tylnojęzykowy (welarny), czyli różnicuje je opozycja: realizacja przednia – realizacja tylna.
Oba elementy mają w systemie fonologicznym polszczyzny wartość fonemów. Fonem tylnojęzykowy nielabialny /u̯/ wywodzi się historycznie z fonemu przedniojęzykowego /ł/, dziś będącego w zaniku w polszczyźnie ogólnej, obecnego niemal wyłącznie regionalnie (czasem też u osób kultywujących przedwojenną sceniczną, wzorcową zębową realizację). Stąd też obecnie dominuje opis systemu fonologicznego niezawierającego już w swym inwentarzu fonemu /ł/ lub klasyfikującego ten element jako głoskę [ł] będącą wariantem (alofonem) fonemu /ł/.
Oba glajdy są w polszczyźnie silnie ograniczone dystrybucyjnie (np. [i] nie występuje między dwoma spółgłoskami, po spółgłoskach palatalnych, po glajdzie [u], przed samogłoską [y]; [u̯] nie występuje w wyrazach pochodzenia rodzimego przed [i]).
Z audytywnego punktu widzenia glajdy są najdonioślejszymi głoskami spośród wszystkich sonantów, a ich artykulacji nie towarzyszą szumy. Układ aparatu artykulacyjnego przypomina ułożenie towarzyszące wymowie samogłosek [i] i [u], jednak istnieją zasadnicze, rozstrzygające różnice. Masa języka ułożona jest jeszcze wyżej, przewężenie między językiem a podniebieniem jest mniejsze i powietrze przepływa mniej swobodnie, na zasadzie ślizgu – tym samym masa i prędkość przepływu powietrza przez jamę ustną jest tożsama, jednak efekt tarcia mocniejszy (różnica ta najwidoczniejsza jest przy realizacji wyrazów, w których sąsiadują ze sobą [i] i [i] oraz [u] i [u̯], por. bij, wół; w drugim przypadku artykulacji może również towarzyszyć mocniejsze ściśnięcie warg). Zwykle też czas artykulacji glajdów jest krótszy niż samogłosek. Kolejną różnicę stanowi nieobecność zwarcia krtaniowego przed glajdami w każdej pozycji, podczas gdy możliwe jest wystąpienie zwarcia przed samogłoskami wymawianymi w izolacji, nagłosie lub na granicy morfemów (por. ugryźć – łgać, pouczać – połamać).
Wśród glajdów obok ustnych jednostek funkcjonują także nosowe: [u̯] oraz [i] (np. w wyrazach [keu̯s], ]geu̯s]//[geis], [paiski]), których obecność uwarunkowana jest pozycyjnie. Do głosek glajdowych należą także ubezdźwięczniona odmianka [u̯] w pozycji między dwoma bezdźwięcznymi obstruentami lub w wygłosie po bezdźwięcznym obstruencie (np. [up’ieku̯šy], [prysu̯]) oraz spalatalizowana odmianka [u̯’] (np. [u̯’ikent]).
Literatura:
L. Dukiewicz, I. Sawicka: Fonetyka i fonologia, Kraków 1995.
M. Wiśniewski: Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Toruń 2007.
