/WIELOZNACZNOŚĆ/
ang. polysemy, niem. Polysemie, fr. polysѐmie, ros. полиемия
grec. polys ‘liczny’ + sema ‘znak’
Zjawisko polegające na występowaniu w języku jednostek (przede wszystkim wyrazów) wieloznacznych. Przykładami wyrazów polisemicznych w języku polskim są np.: fala – wyraz oznaczający ‘wzniesienie na powierzchni wody’, ale także ‘skręt lub zagięcie włosów’ czy ‘zjawisko fizyczne, np. fala magnetyczna, radiowa, elektroakustyczna itp.’; lalka – ‘zabawka dziecięca’, ‘ładna, wystrojona kobieta’ lub ‘figurka z teatru lalkowego’; pole – ‘ziemia uprawna’, ‘miejsce na coś przeznaczone, np. pole wyścigowe’, ‘dziedzina, obszar działania’, ‘środowisko fizyczne o określonych właściwościach, np. pole elektryczne, grawitacyjne, akustyczne’ czy ‘kwadrat na szachownicy’.
Pokrewnym zjawiskiem jest homonimia, czyli występowanie w języku różnych wyrazów o tej samej postaci zewnętrznej, np. mina ‘ładunek wybuchowy’ i mina ‘wyraz twarzy; bar ‘lokal gastronomiczny’ i bar ‘pierwiastek chemiczny’; winny ‘taki, który zawinił’ i winny ‘wytworzony z wina, np. ocet winny’. Polisemia różni się od homonimii tym, że znaczenia wyrazu polisemicznego muszą mieć wspólne elementy semantyczne, np. w różnych znaczeniach rzeczownika fala można odnaleźć wspólną cechę: zmienność kształtu lub stanu. W homonimii brakuje związków znaczeniowych między wyrazami.
Polisemia jest korzystnym zjawiskiem w językach naturalnych, gdyż dzięki niej liczba wyrazów, składająca się na słownik danego języka, jest znacznie mniejsza, w przeciwieństwie do sytuacji, gdyby każde znaczenie wymagało odrębnego wyrazu. W związku z tym polisemia w języku rozwija się niejednokrotnie planowo, w sposób oczekiwany, tworząc łańcuchy znaczeń.
Jednym ze sposobów tworzenia kolejnych znaczeń tego samego wyrazu jest metaforyzacja, czyli powstawanie znaczeń przenośnych, np. lis – obok nazwy zwierzęcia – nazywa też przenośnie ‘człowieka chytrego, przebiegłego’; ucho to nie tylko ‘część głowy’, ale też ‘część naczynia’; gałąź to nazwa ‘odrośli drzewa’, a także ‘dział gospodarki czy nauki’; nurt w podstawowym znaczeniu to ‘strumień wody’, a przenośnie – ‘bieg wydarzeń’.
Kolejne znaczenia wyrazów powstają często w wyniku metonimizacji, czyli przesunięcia semantycznego, np. z nazwy całości na jej część (np. noga ‘kończyna górna’, także ‘stopa’), z nazwy pojemnika na jego zawartość (np. szklanka ‘naczynie’ i ‘zawartość szklanki’), z określenia rośliny na jej owoc (np. wiśnia ‘drzewo owocowe’ i ‘owoc tego drzewa’), z nazwy czynności na jej wytwór (np. budowa ‘budowanie’ i ‘budowla w trakcie wznoszenia’).
Mimo wieloznaczności wyrazów polisemicznych w praktyce rzadko dochodzi do nieporozumień w wyniku polisemii. Użytkownik języka na co dzień spotyka się z wyrazami przede wszystkim w tekstach i wypowiedziach, co stwarza dla nich zwykle wystarczający kontekst, który pozwala ustalić, z którym ze znaczeń wyrazu wieloznacznego ma do czynienia.
Zob. także: WYRAZ, HOMONIMIA, ZNAK JĘZYKOWY
Literatura:
R. Grzegorczykowa: Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa 2001.
A. Markowski: Wykłady z leksykologii, Warszawa 2012.
S. Kania, J. Tokarski: Zarys leksykologii i leksykografii polskiej, Warszawa 1984.
E. Łuczyński, J. Maćkiewicz: Językoznawstwo ogólne. Wybrane zagadnienia, Gdańsk 2005.
Cz. Lachur: Zarys językoznawstwa ogólnego, Opole 2004.
