POLA PIERWSZO-, DRUGO- I TRZECIORZĘDOWE

/POLA PIERWSZORZĘDOWE – POLA, OKOLICE PROJEKCYJNE; POLA DRUGORZĘDOWE – OKOLICE KOJARZENIOWE, ASOCJACYJNE, WTÓRNE, POLA GNOSTYCZNE; POLA TRZECIORZĘDOWE  - OKOLICE NAKŁADANIA SIĘ, ASOCJACYJNE WYŻSZEGO RZĘDU, WŁAŚCIWE POLA ASOCJACYJNE/

ang. primary cortex, secondary cortex, tertiary cortex

W obrębie kory mózgowej rozmieszczone są ośrodki nerwowe, sterujące  czynnościami organizmu o różnym stopniu złożoności, w tym percepcją zmysłową, ruchami dowolnymi, mową, czytaniem, pisaniem, zachowaniem, myśleniem abstrakcyjnym, planowaniem działań i ich krytyczna oceną. Koncepcję systemu współdziałających obszarów kory mózgu, które przetwarzają bodźce pochodzące z narządów zmysłów i sterują różnymi przejawami czynności człowieka wysunął Aleksander Łuria (1902-1997), rosyjski prekursor współczesnej neuropsychologii, nawiązując do wcześniejszych prac Iwana Pawłowa (1849-1936). Według Łurii w działaniu kory mózgu można wyodrębnić trzy podstawowe jednostki (bloki) czynnościowe odpowiedzialne za: 1) regulację aktywności neuronów korowych i stan czuwania (blok wzbudzenia i uwagi; syn. blok energetyczny – zależny od aktywności tworu siatkowatego wstępującego), 2) odbiór, przetwarzanie i przechowywanie informacji (blok sensoryczny, z ośrodkami w tylnej części kory), 3) planowanie działania, przetwarzanie programu w schemat działania oraz inicjowanie i kontrolę złożonych form zachowań (blok motoryczny, z ośrodkami w przedniej części kory). Przetwarzanie informacji sensorycznych i motorycznych zachodzi w trzech, hierarchicznie uporządkowanych modułach czynnościowych, odpowiadających odrębnym okolicom cytoarchitektonicznym kory mózgu, które określono jako pola pierwszorzędowe, drugorzędowetrzeciorzędowe kory mózgu.

W polach sensorycznych przetwarzanie sygnałów dośrodkowych (aferentnych) zachodzi kolejno w polach coraz wyższego rzędu. Pierwszorzędowe obszary sensoryczne (czuciowe) odpowiadają za odbiór prostych bodźców z poziomu narządów zmysłów, zbierając informacje czuciowe o określonej modalności. Każdy z rodzajów czucia ma swoją specyficzną reprezentację korową. Pierwszorzędowe pola czuciowe, rejestrujące ból, dotyk, ucisk, temperaturę, wibracje znajdują się w płacie ciemieniowym za bruzdą centralną. Pierwotne pole wzrokowe jest zlokalizowane w płacie potylicznym, pierwotne pola słuchowe i przedsionkowe są rozmieszczone w płacie skroniowym, pola smakowe – w brzusznej części płata ciemieniowego, a pola węchowe – w korze okołomigdałowatej i okołosklepieniowej płata skroniowego. Uszkodzenie pierwotnej kory czuciowej powoduje skutki zależne od lokalizacji uszkodzenia, np. głuchotę centralną lub ślepotę albo zaburzenia czucia (ucisku, bólu, temperatury itp.).

Do obszarów pierwszorzędowych przylegają pola czuciowe drugorzędowe, odpowiedzialne za zbiorczą analizę i syntezę sygnałów, które dotarły do tych pól z obszarów pierwszorzędowych. Zadaniem pół drugorzędowych jest grupowanie pojedynczych cech zidentyfikowanych w ramach jednego rodzaju bodźca (np. słuchowego, wzrokowego, czuciowego) w jednolite struktury czynnościowe, co pozwala na całościowe rozpoznanie bodźca lub przedmiotu i przypisanie mu określonego znaczenia. Uszkodzenie pól drugorzędowych prowadzą m.in. do agnozji, czyli zaburzonej zdolności rozpoznania znanych elementów otoczenia (np. chory słyszy, ale nie rozumie).

Największą powierzchnię kory mózgu tworzą trzeciorzędowe pola czuciowe, o niskiej specyficzności modalnej, w których dochodzi do integracji pobudzeń wywodzących się z różnych analizatorów. Pola trzeciorzędowe „nakładania się” umożliwiają koordynację czynnościową, np. wzrokowo-ruchową, słuchowo-wzrokową, organizację percepcji na podstawie informacji otrzymanej za pośrednictwem różnych analizatorów (okolica styku skroniowo-ciemieniowo-potylicznego), a także odpowiadają za pamięć trwałą (przednia część płata skroniowego). Równoczesna analiza wielomodalna jest podłożem myślenia abstrakcyjnego i tworzenia procesów symbolicznych, takich jak np. operowanie znaczeniem słów, złożonymi konstrukcjami gramatycznymi i logicznymi, systemami liczb. Zlokalizowane z lewym górnym płacie skroniowym (pole 42 Brodmanna)  pole Wernickego należy do obszarów asocjacyjnych wyższego rzędu, niezbędnych w recepcji mowy, w tym w czytaniu i nazywaniu przedmiotów.

W polach motorycznych pobudzenie przekazywane jest od obszarów wyższego rzędu  (kora przedruchowa) do pierwotnej kory ruchowej, która bezpośrednio wysyła polecenia do poszczególnych mięśni. Przyjmuje się, że na poziomie trzeciorzędowym analizowane są motywy i celowość ruchu, a także kontrolowany jest ich przebieg, zaś w polach drugorzędowych opracowywane są schematy programu ruchowego. Uszkodzenie pół 44, 45 wg Brodmanna (pole Broca), zlokalizowanych w zakręcie czołowym dolnym, powoduje utratę umiejętności czynnego posługiwania się językiem nazywamy. 

Literatura:


A. R. Luria: The Working Brain, New York 1979