/PISMO FONOLOGICZNE/
ang. segmental writing system, alphabet
od rzeczownika alfabet
Pismo, w którym poszczególnym fonemom/głoskom odpowiadają określone znaki graficzne (litery). Istnieją dwa rodzaje pisma alfabetycznego: pismo głoskowe i starsze od niego pismo spółgłoskowe.
W piśmie spółgłoskowym pomijane są samogłoski – litery oznaczają wyłącznie spółgłoski (samogłosek czytający domyśla się z formy wyrazu i kontekstu). Jednym z najstarszych systemów pisma spółgłoskowego jest pismo fenickie (ok. XI wieku p.n.e.), które powstało prawdopodobnie poprzez upraszczanie hieroglifów i wykorzystanie elementów pisma klinowego. System składał się z 22 liter, a wyrazy zapisywano od prawej do lewej strony. Z pisma fenickiego wywodzi się wiele dawnych i współcześnie używanych systemów pisma, wśród nich systemy spółgłoskowe (np. składające się z 28 znaków spółgłoskowych pismo arabskie, w którym samogłoski oraz ich brak oznacza się za pomocą znaków diakrytycznych) oraz system głoskowy (np. pismo greckie).
Pismo głoskowe zawiera litery oznaczające zarówno spółgłoski, jak i samogłoski. Stworzony przez Greków, na bazie pisma fenickiego, ok. IX wieku p.n.e. alfabet spółgłoskowo-samogłoskowy uznawany jest za wielkie osiągnięcie cywilizacyjne, umożliwiające graficzny zapis języków indoeuropejskich. Z pisma greckiego wywodzą się m.in. najstarsze systemy pisma słowiańskiego – głagolica i cyrylica (alfabety języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, powstałe w IX–X wieku n.e.). Cyrylica stanowiła podstawę niektórych współcześnie używanych alfabetów, np. rosyjskiej grażdanki. Alfabet grecki dał także początek alfabetowi łacińskiemu (zapożyczony ok. VII wieku p.n.e., prawdopodobnie za pośrednictwem etruskim), a ten z kolei został przejęty do zapisu większości języków europejskich. Pismo łacińskie, pierwotnie składające się z 21 liter: A, B, C, D, E, F, G, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, X (później dodano dwie: Z, Y), najpierw miało kierunek z prawej do lewej strony, następnie na przemian z prawej do lewej i z lewej do prawej, a od IV wieku p.n.e. z lewej do prawej.
Pismo polskie jest pismem głoskowym, stanowi adaptację alfabetu łacińskiego dla potrzeb naszego języka. Rozwój polskiej grafii, kształtującej się na podwalinach europejskiej grafii języków romańskich i germańskich posługujących się alfabetem łacińskim, przebiegał w trzech etapach: pierwszy okres (XI–XIII wiek) to grafia wieloznaczna (niezłożona) – jedna litera oznaczała niekiedy kilka fonemów (polski system fonologiczny zawierał więcej fonemów niż łacina); drugi okres (XIV–XV wiek) to grafia złożona – dla oznaczenia fonemów występujących tylko w języku polskim zastosowano dwuznaki (np. ss, sz) oraz trójznaki (np. sch); trzeci okres (XVI wiek) – wprowadzenie znaków diakrytycznych (przecinki, kropki, ogonki umieszczane nad literami lub obok nich). W wieku XVI, z udziałem krakowskich drukarzy, dokonała się normalizacja polskiej pisowni – z nieuporządkowanej pisowni staropolskiej przekształciła się ona w konsekwentną nowopolską. Kształtowanie się polskiej grafii (alfabetu) to jednocześnie początek polskiej ortografii.
Współczesny polski alfabet składa się, według Nowego słownika ortograficznego PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, z 35 liter (w nawiasach podano litery alfabetu łacińskiego występujące tylko w wyrazach zapożyczonych): a, ą, b, c, ć, d, e, ę, f, g, h, i, j, k, l, ł, m, n, ń, o, ó, p, (q), r, s, ś, t, u, (v), w, (x), y, z, ź, ż. Według Bronisława Rocławskiego są to natomiast 44 litery: a, ą, b, c, ch, ci, cz, ć, d, dz, dzi, dź, dż, e, ę, f, g, h, i, j, k, l, ł, m, n, ni, ń, o, ó, p, r, rz, s, si, sz, ś, t, u, w, y, z, zi, ź, ż (wyłączone zostały litery q, v, x, dołączone zaś dwuznaki ch, ci, cz, dz, dź, dż, ni, rz, si, sz, zi oraz trójznak dzi).
Zob. także: PISMO
Literatura:
A. Gieysztor: Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa 2009.
S. Jodłowski: Losy ortografii polskiej, Warszawa 1979.
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław 1999.
B. Rocławski: Podstawy wiedzy o języku polskim dla glottodydaktyków, pedagogów, psychologów i logopedów, Gdańsk 2001.
S. Rospond: Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1973.
