PROKLITYKA

/PROKLIZA/

ang. proclitic

grec. proklitikón od proklino ‘chylę się do tyłu’

Wyraz atoniczny, pozbawiony akcentu gramatycznego, który łączy się w zestroju akcentowym z następującym po nim wyrazem ortotonicznym. Wyrazowy akcent główny jest zrealizowany w obrębie wyrazu ortotonicznego.

O tym, czy dany wyraz jest proklityką, decyduje przede wszystkim pełniona przez niego funkcja związana z przynależnością do określonej części mowy. Ze względu na to kryterium wśród proklityk można wyróżnić:

  • przyimki (np. po drodze, za oknem, przed domem, obok biurka); w połączeniu z jednosylabowym zaimkiem lub, rzadziej, rzeczownikiem przyimek jest akcentowany i przestaje być proklityką (np. do niej, po nim, przy mnie, we dnie, na głos, na dół); akcentowanie przyimków może podkreślać kontrast znaczeniowy (np. nie przed, tylko po obiedzie),
  • przeczenie nie przed formami dwusylabowymi i złożonymi z większej liczby sylab (np. nie zrobię, ale nie rób),
  • jedno- lub dwusylabowe spójniki (np. i miasto, lub cztery, albo zły).

Wymienione grupy wyrazów traktuje się jako proklityki związane, czyli takie, których miejsce w zestroju akcentowym jest określone i nie ulega modyfikacjom.

Inne krótkie wyrazy, przeważnie jednosylabowe, mogą przyjmować funkcję proklityki zwłaszcza wtedy, gdy wykazują silne związki semantyczno-syntaktyczne z następującym po nich wyrazem ortotonicznym. Zachowują akcent, gdy są miejscem występowania akcentu zdaniowego, emfatycznego czy logicznego.

Oprócz przynależności do części mowy i długości wyrazu oraz czynników semantyczno-syntaktycznych o proklizie wyrazu mogą decydować również względy ekspresywne.

Proklityki charakteryzują się silniejszym, w porównaniu z enklitykami, związkami z wyrazami ortotonicznymi.

Literatura:

M. Dłuska: Prozodia języka polskiego, Warszawa 1976.

T. Karpowicz: Kultura języka polskiego. Wymowa, ortografia, interpunkcja, Warszawa 2009.

W. Mańczak: Enklityki i proklityki w języku polskim, „Język Polski” 1952, z. XXXII, s. 15–24.

I. Sawicka: Fonologia, [w]: Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fonologia, red. H. Wróbel, Kraków 1995, s. 105–195.

M. Steffen-Batogowa: Struktura akcentowa języka polskiego, Warszawa–Poznań 2000.