ang. concept, idea, notion
łac. conceptus ‘pojęcie, myśl, wyobrażenie’; grec. idea ‘wygląd, wyobrażenie’
W ujęciu psychologicznym jedna z form reprezentacji umysłowych, tj. niewerbalnych postaci wiedzy będącej rezultatem poznania (do reprezentacji umysłowych zalicza się także obrazy, schematy i skrypty). Pojęcia należą do trwałych reprezentacji poznawczych – w odróżnieniu od reprezentacji nietrwałych (doraźnych) ich powstawanie i modyfikacja przebiegają w dłuższych odcinkach czasu. Pojęcie to schematyczna reprezentacja zbioru obiektów naturalnych (np. koty), sztucznych (np. liczby) lub hipotetycznych (np. kosmici). Umożliwiając zorganizowanie wiedzy (stworzenie systemu pojęciowego, konceptualizację rzeczywistości) w umyśle, pojęcia stanowią podstawę myślenia (złożonych procesów poznawczych); są też punktem odniesienia koniecznym do identyfikacji obiektów i przypisania ich do określonych kategorii. Kształtowanie się pojęć następuje w wyniku asymilacji nowych danych do uprzednio zgromadzonej wiedzy. Proces kategoryzacji (grupowanie poszczególnych obiektów) jest możliwy dzięki dostrzeganiu wspólnych właściwości (cech charakterystycznych). Istotną rolę odgrywa również kontekst poznawczy – bezpośrednie doświadczenia (określony sposób spostrzegania, myślenia i działania) wpływają na kształtowanie się pojęć naturalnych, natomiast pojęcia sztuczne (naukowe, matrycowe) kształtowane są w toku działań edukacyjnych. Pojęcia naturalne mają w konsekwencji charakter bardziej indywidualny, pojęcia matrycowe dają się z kolei precyzyjniej zdefiniować ze względu na wyraźnie określone cechy wspólne opisywanych obiektów (tzw. cechy definicyjne). W procesie przyswajania pojęć ważne jest nie tylko wyodrębnianie istotnych cech obiektu (abstrakcja pozytywna), ale również pomijanie nieistotnych właściwości (abstrakcja negatywna). Odwołujący się do równoważności istotnych cech obiektów należących do danej kategorii klasyczny model przyswajania pojęć nie jest jednak adekwatny w odniesieniu do pojęć naturalnych, których przyswajanie wymaga większej elastyczności kategoryzowania. Uwzględnienie specyfiki procesu przyswajania pojęć naturalnych proponują teorie probabilistyczne (cechy charakterystyczne obok definicyjnych w strukturze pojęcia), teorie prototypów (najlepsze egzemplarze, podobieństwo rodzinne) oraz teorie egzemplarzy (wszystkie napotkane egzemplarze danej kategorii).
Ze względu na różnorodne wzajemne powiązania pojęcia tworzą w umyśle rodzaj sieci semantycznej, czyli zhierarchizowanej struktury składającej się z punktów węzłowych i powiązań między nimi. W punktach węzłowych kodowane są poszczególne pojęcia, natomiast połączenia między pojęciami odpowiadają ich relacji semantycznej.
Ujęcia psycholingwistyczne traktują pojęcia jako swego rodzaju odpowiedniki znaczeń wyrażeń językowych w umysłach użytkowników języka. Zwraca się przy tym uwagę na dwustronny charakter zależności pomiędzy słowem a jego znaczeniem – z jednej strony słowo (w postaci fonologicznej lub graficznej) uruchamia proces wyszukiwania określonego znaczenia (pojęcia) w leksykonie umysłowym, z drugiej strony ukształtowane w wyniku procesów poznawczych pojęcie wymaga przypisania mu nazwy (etykiety) dla utrwalenia odrębności wobec innych pojęć. Istnieją różne koncepcje co do charakteru znaczeń (pojęć) funkcjonujących w słowniku umysłowym – zakłada się, że znaczenie może być ściśle określone (ang. fixed) lub nieostre (ang. fuzzy). W obu przypadkach pojawia się przy tym problem odróżnienia znaczenia językowego (podstawowej informacji semantycznej) od encyklopedycznej wiedzy o świecie. Informacja semantyczna (pojęcie) pozostaje w ścisłym związku z informacją syntaktyczną (części mowy), tworząc jednostkę określaną jako lemma. Lemmy stanowią podstawę wyszukiwania leksemów w słowniku umysłowym.
W badaniach psycholingwistycznych zarówno słowa, jak i znaczenia (pojęcia) analizuje się jako struktury złożone z pierwotnych składników. Składnikami słów są morfemy, natomiast składniki pojęć to cechy semantyczne. Analiza składnikowa okazuje się jednak niewystarczająca ze względu na złożoność systemu słownictwa oraz systemu poznawczego, stąd teoretyczne propozycje ujmowania pojęć w kontekście całościowego systemu wiedzy.
Wskazuje się tu pewne wrodzone predyspozycje poznawcze, które korespondują z różnymi aspektami języka. Człowiek zwraca na przykład szczególną uwagę na rzeczy, zdarzenia i stany, co znajduje odzwierciedlenie w obecnych we wszystkich językach kategoriach leksykalnych (rzeczowniki i czasowniki).
Literatura:
J. Trzebiński: Twórczość a struktura pojęć, Warszawa 1981.
M. Lewartowska-Zychowicz: Między pojęciem a kategorią, Kraków 2001.
E. Nęcka, J. Orzechowski, B. Szymura: Psychologia poznawcza, Warszawa 2007.
J. Aitchison: Words in the Mind. An Introduction to the Mental Lexicon, Oksford 1987.
Psycholingwistyka, red. J.B. Gleason, N.B. Ratner, Gdańsk 2005.
