ODBIORCA

ang. receiver

z łac. recipere ‘odzyskać, odebrać’

Jeden z uczestników aktu komunikacji językowej. W komunikacji ustnej (w odniesieniu do języka mówionego) odpowiednikiem odbiorcy jest słuchacz, natomiast w procesie pisemnego porozumiewania się – czytelnik. Zadaniem odbiorcy jest percepcja określonego typu sygnałów (dźwiękowych, graficznych i innych) oraz przetwarzanie informacji zmierzające do zrozumienia wypowiedzi i odczytania intencji nadawcy. Zdaniem Karla Buhlera, który jako pierwszy wprowadził kategorię odbiorcy do modelu języka, wypowiedź stanowi bodziec wywołujący u rozmówcy określoną reakcję. O ocenie wartości sygnału decyduje odbiorca, rozpoznając – jako selektor – elementy znaczące i pomijając nieistotne. Znak językowy pełni w stosunku do odbiorcy funkcję apelu sterującego wewnętrznym i zewnętrznym zachowaniem odbiorcy. W schemacie aktu komunikacji Romana Jakobsona zorientowana na odbiorcę jest konatywna funkcja języka, natomiast w teorii aktów mowy (John Langshaw Austin, John Rogers Searle, Herbert Paul Grice) z odbiorcą wiąże się pojęcie perlokucji (wpływ, jaki na rozmówcę wywiera wypowiedź, skutki wypowiedzi u odbiorcy). W stosunku do odbiorcy wypowiedź może pełnić funkcję informacyjną i/lub nakłaniającą (impresywną). Funkcja impresywna może być przy tym realizowana z uwzględnieniem (jak w przypadku perswazji) lub z pominięciem (manipulacja) świadomości odbiorcy. Lingwistyka tekstu (Robert Alain de Beaugrande, Wolfgang Ulrich Dressler) uwzględnia rolę odbiorcy w konstytutywnym (współstanowiącym o zaistnieniu tekstu) kryterium akceptabilności. Akceptabilność rozumiana jest jako nastawienie odbiorcy tekstu na odebranie wypowiedzi spójnej pod względem formalno-gramatycznym i koherentnej, która w jakiś sposób okaże się przydatna (warta wysiłku związanego z przetwarzaniem informacji).

We współczesnych teoriach psycholingwistycznych i neurolingwistycznych podkreśla się raczej interakcyjno-wspomagający niż dominująco-podporządkowujący charakter procesów produkcji i percepcji mowy. Zintegrowanie i równorzędność obu procesów nie oznacza jednak ich redukowalności: percepcja/rozumienie wypowiedzi pozostaje zjawiskiem odrębnym wobec nadawania/produkcji mowy. Podobnie za odrębną należy uznać rolę odbiorcy (słuchacza lub czytelnika) w interakcji słownej, polegającą przede wszystkim na rozumieniu/interpretacji wypowiedzi nadawcy. Warto nadmienić, że nadawca komunikatu występuje w podwójnej roli – jest równocześnie odbiorcą własnej wypowiedzi, co pozwala mu ją kontrolować i w razie potrzeby dokonywać korekt. Zjawisko to określa się mianem całkowitego sprzężenia zwrotnego.

 

Literatura:

K. Buhler: Teoria języka. O językowej funkcji przedstawiania, Kraków 2004.

R. Jakobson: Poetyka w świetle językoznawstwa, [w:] tegoż: W poszukiwaniu istoty języka, red. M.R. Mayenowa, t. 2, Warszawa 1989, s. 77–124.

R.A. de Beaugrande, W.U. Dressler: Wstęp do lingwistyki tekstu, Warszawa 1990.

R. Grzegorczykowa: Problem funkcji języka i tekstu w świetle teorii aktów mowy, [w:] Język a kultura, t. 4, Funkcje języka i wypowiedzi, red. J. Bartmiński, R. Grzegorczykowa, Wrocław 1991, s. 11–28.

S. Śniatkowski: Lingwoedukacyjne diagnozowanie metajęzyka lingwistyki, Kielce 2013.