Używane w opracowaniach medycznych i logopedycznych określenie mowa dyzartryczna (ang. dysarthric speech) należy rozumieć jako właściwości wymowy specyficzne dla dyzartrii. Traktując zrozumiałość wymowy jako inherentny aspekt komunikacji językowej, w analizie czynników wpływających na zrozumiałość wypowiedzi oraz jej ocenę należy uwzględnić nie tylko sam komunikat, ale także jego nadawcę i odbiorcę oraz sytuację komunikacyjną.
Ocena zrozumiałości mowy pacjentów z dyzartrią stanowi ważne kryterium rozpoznania głębokości zaburzenia oraz ewaluacji efektów terapii. Poprawa zrozumiałości wypowiedzi jest bowiem zwykle jednym z najważniejszych celów podejmowanych przez logopedów oddziaływań, przede wszystkim z uwagi na kwestie możliwości i ograniczeń w sferze komunikacji językowej osób dotkniętych tym zaburzeniem. Kathryn M. Yorkston podkreśla rolę pomiaru zrozumiałości w opisie mowy osób z dyzartrią, uznając zrozumiałość za szczególnie wyrazisty wskaźnik właściwości mowy dyzartrycznej ze względu na charakter tego zaburzenia przejawiającego się w zniekształceniach sygnału mowy w wyniku zaburzeń ruchowych. Jednym z ujęć zrozumiałości mowy, do których nawiązują badacze dyzartrii, jest definicja Raya Kenta: „the degree to which the speaker’s intended message is recovered by the listener” – ‘stopień, w jakim przekazywana przez mówiącego wiadomość jest odbierana przez słuchacza’.
Metody oceny zrozumiałości mowy dyzartrycznej, mające zastosowanie w procedurach eksperymentalnych, są zróżnicowane pod względem materiału językowego (zdania, słowa, pseudosłowa, fonemy), typu zadania mówcy (czytanie/powtarzanie), typu zadania odbiorcy (transkrypcja ortograficzna/fonetyczna), środka przekazu (nagranie dźwiękowe/nagranie audiowizualne), rodzaju pomiaru (odsetek zrozumiałych słów/fonemów; liczba zrozumiałych słów na minutę).
Ocena zrozumiałości mowy uwzględniana jest w większości klinicznych narzędzi diagnostycznych stosowanych w badaniu pacjentów z dyzartrią, np. w Dysarthria Profile Sandry J. Robertson (5-stopniowa ocena zrozumiałości w próbach mówienia i czytania, dokonywana przez logopedę, krewnych i osoby obce), Perceptual speech dimensions Helen J. Chenery, Bruce’a E. Murdocha (ocena 4-stopniowa: zrozumiałość w granicach normy; ledwie dostrzegalne obniżenie zrozumiałości – potrzebny wysiłek słuchacza; umiarkowane obniżenie – duży wysiłek słuchacza; całkowicie zredukowana zrozumiałość – mowa ledwie rozpoznawalna), The Frenchay Dysarthria Assessment (9-punktowa skala oceny).
W prowadzonych w Polsce badaniach weryfikujących skuteczność arteterapii w pracy z dziećmi z mpd. oceniano „ogólną zrozumiałość” według 5-stopniowej skali (uwzględniającej odsetek zrozumiałych dla słuchaczy wypowiedzeń) w Słuchowej Skali Oceny Dyzartrii Marii Pąchalskiej i współautorów. W eksperymentalnej Skali dyzartrii Katarzyny Gustaw i Urszuli Mireckiej, stosowanej w diagnozie pacjentów dorosłych z dyzartrią nabytą, znalazła się 5-punktowa ocena zrozumiałości w próbach mówienia i czytania, dokonywana przez logopedę i osoby bliskie, a także samoocena pacjenta dotycząca zrozumiałości jego wypowiedzi. W Skali dyzartrii. Wersji dla dzieci utrzymano samoocenę zrozumiałości wypowiedzi, a ocena zrozumiałości dokonywana przez logopedę odnosi się do prób powtarzania wyrazów, zdań oraz wypowiedzi swobodnych. W badaniach dyzartrii w chorobie Wilsona prowadzonych przez Olgę Jauer-Niworowską oraz w badaniach młodzieży z mpd. prowadzonych przez Joannę Kwasiborską oceniano zaburzenia zrozumiałości wypowiedzi spontanicznej, wskazując 4 stopnie zaburzenia: lekki, średni, znaczny, ciężki.
Zrozumiałość mowy, uznawana za jeden z aspektów kompetencji komunikacyjnej, wiązana jest z płaszczyzną foniczną wypowiedzi, dlatego w objaśnianiu deficytów zrozumiałości badacze odwołują się przede wszystkim do pojęć fonetyki akustycznej i artykulacyjnej.
Literatura:
O. Jauer-Niworowska, J. Kwasiborska: Dyzartria. Wskazówki do diagnozy różnicowej poszczególnych typów dyzartrii, Gliwice 2009.
Intelligibility in Speech Disorders. Theory, measurement and management, ed. R.D. Kent, Philadelphia 1992.
U. Mirecka: Dyzartria w aspekcie diagnostycznym – typologia zjawisk, [w:] Logopedia. Teoria zaburzeń mowy, red. S. Grabias, M. Kurkowski, Lublin 2012, s. 527–545.
Dysarthria. A Physiological Approach to Assessment and Treatment, ed. B.E. Murdoch, Cheltenham 1998.
M. Pąchalska et al.: The impact of art therapy on the intelligibility of speech in children with cerebral palsy, „Ortopedia. Traumatologia. Rehabilitacja” 2001, nr 3 (4), s. 508–518.
