OPÓŹNIENIE ROZWOJU MOWY (ORM)

/OPÓŹNIONY ROZWÓJ MOWY, DZIECI PÓŹNO MÓWIĄCE, OPÓŹNIENIE ROZWOJU JĘZYKA, OPÓŹNIONY ROZWÓJ JĘZYKOWY, OPÓŹNIONE NABYWANIE KOMPETENCJI I SPRAWNOŚCI REALIZACYJNEJ, ISTOTNIE NIŻSZA SPRAWNOŚĆ JĘZYKOWA/

ang. late talkers

W polskiej literaturze termin opóźnienie rozwoju mowy stosuje się do określenia pewnego „stanu zaburzeń”, „zespołu objawowego” lub „jednostki diagnostycznej”. To ogólna nazwa występującego u dzieci zjawiska polegającego na wolniejszym niż u rówieśników wykształcaniu się kompetencji językowej i komunikacyjnej (opóźnienie rozwoju językowego) lub sprawności realizacyjnej (opóźnienie rozwoju mowy). Opisując objawy zaburzeń rozwoju mowy u poszczególnych dzieci, należy stosować szczegółowe nazwy. Gdy opisuje się opóźnienie jako symptom rozwojowych zaburzeń mowy i wcześnie nabytych, można stosować ogólną nazwę – opóźnienie rozwoju mowy. Zjawisko to przez polskich autorów najczęściej definiowane jest jako istotnie niższa sprawność językowa wywołana różnymi czynnikami (Stanisław Grabias, Zbigniew Tarkowski, Celina Jurkiewicz). Termin opóźnienie rozwoju mowy spotyka się częściej w piśmiennictwie amerykańskim niż w europejskim.

Przyczyna opóźnienia rozwoju języka, tj. wolniejszego opanowania przez dziecko: fonologii, składni, semantyki lub pragmatyki, zlokalizowana jest na najwyższym piętrze mechanizmu mowy (mechanizmu centralnego), natomiast opóźnienia rozwoju mowy – na niższych poziomach. Za trudności w rozwoju sprawności realizacyjnej odpowiedzialny jest mechanizm obwodowy, co przejawia się zaburzeniami w formowaniu wypowiedzi słownej. Ujawniające się wówczas opóźnienie dotyczy głównie artykulacji i płynności mowy. Gdy przyczyny są zlokalizowane na II piętrze mechanizmu mowy (w układzie pozapiramidowym, móżdżku i drogach nerwowych wychodzących od nich), wówczas zaburzenia artykulacji są następstwem zaburzeń oddechu i fonacji, gdy na najniższym – III piętrze – to są wynikiem nieprawidłowej budowy i funkcjonowania narządów artykulacyjnych. Lokalizacja przyczyn ma istotne znaczenie dla celu terapii. W wypadku opóźnienia rozwoju językowego jest nim stymulacja rozwoju językowego (rozwijanie kompetencji językowej), natomiast gdy jest to opóźnienie wynikające z trudności realizacyjnych – usprawnianie narządów mowy: oddechowego, fonacyjnego i/lub tylko artykulacyjnego.

Istnieje wiele sposobów zamanifestowania opóźnienia. Dla badaczy, którzy skupiają się głównie na objawach tego zjawiska, opóźnienie rozwoju mowy jest „zespołem objawów”, stwierdza się je bowiem zarówno wtedy, gdy określony etap rozwoju mowy dziecka nie pojawił się w czasie powszechnie uznanym za właściwy (Halina Spionek, Tomasz Zaleski, Elżbieta Dilling-Ostrowska, Genowefa Demelowa), jak i wówczas, gdy:

• wydłuża się proces kształtowania i rozwoju mowy (Irena Styczek),

• istnieją znaczące różnice pomiędzy poziomem rozwoju percepcji i ekspresji językowej (Zbigniew Tarkowski, Tomasz Zaleski),

• występują istotne różnice w rozwoju poszczególnych podsystemów języka (Antoni Pruszewicz, Józef Tadeusz Kania, Halina Spionek),

• istnieją różnice w rozwoju poszczególnych aspektów mowy – opóźniony jest rozwój wszystkich aspektów mowy (fonologiczny, leksykalny, gramatyczny, semantyczny, ekspresyjny) lub tylko niektórych z nich (Barbara Sawa),

• są różnice pomiędzy poziomem rozwoju językowej sprawności systemowej i komunikacyjnej (Stanisław Grabias).

Psychologowie rozwój języka (jednej z wielu funkcji rozwojowych) analizują na tle ogólnego rozwoju psychomotorycznego dziecka. Opóźnienie rozwoju mowy może być jedynym, najważniejszym lub jednym z wielu objawów zaburzeń procesu rozwojowego. Z perspektywy psychologicznej fakt, które zaburzenie jest zaburzeniem pierwotnym, a które wtórnym, ma istotne znaczenie – zaburzenia w opanowaniu zdolności językowych (mówienia lub/i rozumienia) mogą bowiem występować jako izolowane zjawisko (zaburzenia specyficzne, pierwotne, fragmentaryczne) lub być następstwem innych deficytów rozwojowych (zaburzenia niespecyficzne: wtórne bądź całościowe). Oglądanie zjawiska zaburzeń rozwoju mowy przez pryzmat patomechanizmu jest charakterystyczne również dla klinicystów zachodnich, którzy nazwy jednostek klinicznych nadają tylko zaburzeniom pierwotnym, np. gdy zaburzenie języka jest bezpośrednią konsekwencją, najważniejszym skutkiem działania czynnika patogennego, wówczas wyodrębnia się je jako odrębną kategorię lub jednostkę kliniczną. Zgodnie z takim podejściem u starszych dzieci powyżej 3. roku życia wyróżnia się tylko SLI (ang. Specific Language Impairment), czyli specyficzne zaburzenie rozwoju językowego, specyficzne zaburzenie rozwoju artykulacji, afazję, dyzartrię, jąkanie, a innych nieprawidłowości w rozwoju językowym, będących następstwem różnych deficytów rozwojowych, schorzeń czy anomalii strukturalnych na obwodzie, nie określa się osobną nazwą. Występujące w tych stanach zaburzenia rozwoju mowy, manifestujące się opóźnieniem, i pojawiające się później różne formy zaburzeń zachowania językowego są traktowane jako jeden z wielu objawów im towarzyszących. W kryteriach diagnostycznych, włączających do danej grupy zaburzeń (autyzmu, niedosłuchu, opóźnienia rozwoju umysłowego itd.), w ich opisach klinicznych i wskazówkach diagnostycznych (ICD-10) sygnalizuje się tylko opóźnienie w rozwoju językowym tych dzieci lub występujące u nich zaburzenia komunikacji językowej.

Opóźnienie rozwoju mowy jest cechą wszystkich zaburzeń rozwojowych (ang. DLD – Developmental Language Disorders) i niektórych nabytych we wczesnym dzieciństwie. W wypadku DLD obserwuje się opóźnione rozpoczęcie mowy, a następnie wolniejsze tempo jej rozwoju w stosunku do rówieśników. Gdy mowa przez jakiś czas rozwija się prawidłowo, a następnie dochodzi do zatrzymania, zahamowania jej rozwoju, regresu do wcześniejszych etapów rozwojowych, utraty wcześniej nabytych umiejętności mówienia lub/i rozumienia bądź postępującego obniżania się poziomu sprawności językowej i gdy stany te utrzymują się długo, wówczas mogą się przyczynić do powstania opóźnienia rozwoju mowy i do różnych zaburzeń wtórnych (emocjonalnych, w funkcjonowaniu społecznym). To zjawisko towarzyszy wielu wadom rozwojowym i schorzeniom układu nerwowego, patologiom anatomicznym narządów mowy lub powstaje na skutek braku odpowiedniej stymulacji rozwoju językowego. Stopień opóźnienia (lekki, średni, ciężki) nie zawsze musi wskazywać na patologiczne tło opóźnienia, bo dzieci zagrożone zaburzeniami językowymi, zarówno te z późniejszym rozpoznaniem SLI, jak i te z late bloomers (LB – opóźniony rozkwit mowy; pogranicze normy), przejawiają oznaki poważnego opóźnienia.

Pojawienie się opóźnienia w rozwoju językowym dziecka (w rozwoju mowy czynnej, ekspresji językowej) nie zawsze musi oznaczać, że mowa rozwija się na patologicznym podłożu; może być zapowiedzią niegroźnych w skutkach zakłóceń i wówczas po początkowym, długotrwałym braku widocznych oznak prawidłowego rozwoju mowa rozwija się nagle w przyspieszonym tempie i w wieku 3 lat poziom rozwoju języka jest analogiczny do umiejętności rówieśników. W ICD-10 określa się ten typ opóźnienia „krańcowymi odmianami prawidłowego rozwoju”, w polskiej terminologii – „wycinkowym opóźnieniem rozwoju mowy”, „samoistnym opóźnieniem rozwoju mowy”, „prostym opóźnieniem rozwoju mowy”, a przez amerykańskich klinicystów – late bloomers (LB). Wobec takich dzieci „późno mówiących”, ze względu na brak wiedzy na temat przyczyny opóźnienia w przyswajaniu języka i z uwagi na poważny stopień opóźnienia zaliczanych do grupy dzieci zagrożonych zaburzeniami językowymi, stosuje się wyjątkowo nazwę opóźniony rozwój mowy (ORM) w znaczeniu ostrożnej, wstępnej diagnozy, wymagającej zweryfikowania. Termin ów nie sugeruje bowiem, jakie jest podłoże i tym samym charakter występującego odstępstwa od normy rozwojowej, sygnalizuje jednak występowanie – bardziej lub mniej istotnych statystycznie – odstępstw od normy rozwojowej, co skłania do wczesnej interwencji, do podjęcia konkretnych działań diagnostycznych i profilaktycznych. Uważa się, że ta postać opóźnienia wynika z wolniejszego dojrzewania układu nerwowego i jest przejawem indywidualnego tempa rozwoju

Rozumienie i ujmowanie przez polskich autorów istoty zjawiska opóźnienia rozwoju mowy, opisujących je jako „stan zaburzeń”, „symptom zaburzeń”, „zespół objawowy” czy „kategorię diagnostyczną”, zależy od podejścia teoretycznego i przyjętych kryteriów oceny (ilościowych: czas pojawienia się kolejnych etapów rozwoju mowy, odstępy czasowe między nimi, liczba wypowiadanych słów, głosek, czy jakościowych: jakość wymówień, znajomość reguł gramatycznych itd.) – od tego, czy zjawisko to analizuje się pod kątem objawów, etiologii, patogenezy, patomechanizmu, czy też różnych cech, jak rozległość opóźnienia, jego stopień. W zależności od przygotowania teoretycznego badaczy różne są perspektywy oglądania tego zjawiska, co sprawia, że w polskiej literaturze spotyka się wiele kategoryzacji i – w ich następstwie – wyodrębnia się wiele postaci opóźnienia rozwoju mowy: opóźniony rozwój mowy, proste opóźnienie rozwoju mowy, zespół opóźnienia mowy czynnej, wycinkowe opóźnienie rozwoju mowy, samoistne opóźnienie rozwoju mowy, niesamoistne opóźnienie rozwoju mowy, globalny opóźniony rozwój mowy, parcjalny opóźniony rozwój mowy.

Dostosowując polską terminologię logopedyczną do stosowanej w świecie, o opóźnieniu rozwoju mowy należy mówić w wypadku, gdy rozwój mowy (ekspresji lub/i percepcji językowej) cechuje wolniejsze tempo nabywania kompetencji językowej, gdy w mowie dziecka stwierdza się istotne odstępstwa (ilościowe i jakościowe) od normy rozwojowej bądź gdy przy prawidłowo rozwiniętych kompetencjach dziecko wykazuje opóźnienie rozwoju mowy czynnej na skutek niskiej sprawności realizacyjnej narządów mowy. Termin ów należy stosować jedynie dla nazwania symptomu zakłóceń i zaburzeń rozwoju mowy, a nie jako nazwę kategorii diagnostycznej.

W ICD-10 (Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji) opóźnienie rozwoju mowy nie jest wyodrębniane jako osobna kategoria czy jednostka diagnostyczna. Zjawisko to jest traktowane jako ważny symptom wielu specyficznych i niespecyficznych zaburzeń rozwojowych. W suplemencie do tej klasyfikacji, zawierającym szczegółowe wskazówki kliniczne i diagnostyczne na temat rozwoju sprawności językowej, zaleca się, by w postępowaniu badawczym, mającym na celu ocenę poziomu rozwoju mowy dziecka analizować:

• liczbę i jakość wymawianych dźwięków mowy,

• formy realizacji głosek (czy dziecko je opuszcza, substytuuje, deformuje brzmienie głoski, czy wymawia je prawidłowo),

• wymowę głosek w różnych sąsiedztwach fonetycznych i pozycjach w wyrazie,

• zasób słownika biernego i czynnego,

• dobór i umiejętność stosowania słów zastępczych,

• budowę wypowiedzi, strukturę zdania, posługiwanie się formami gramatycznymi,

• rozumienie przez dziecko wypowiedzi innych osób,

• rozumienie mowy dziecka przez otoczenie.

Umiejętności te odnosi się do norm rozwojowych, uwzględniających – poza wymienionymi kryteriami diagnostycznymi – również czas pojawienia się poszczególnych etapów rozwoju mowy.

Literatura:

G. Jastrzębowska: Opóźnienie rozwoju mowy – przejaw nieprawidłowości rozwojowych, [w:] Logopedia – pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, t. 2, Opole 2003, s. 37–66.

G. Jastrzębowska: Opóźnienie rozwoju mowy, [w:] Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki, red. T. Gałkowski, E. Szeląg, G. Jastrzębowska, Opole 2005, s. 360–379.

J.T. Kania: Szkice logopedyczne, Warszawa 1982.

H. Spionek: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1981.

T. Zaleski: Opóźniony rozwój mowy, Warszawa 1992.