ONOMATOPEJA

/DŹWIĘKONAŚLADOWNICTWO, DŹWIĘKONAŚLADOWCZY WYRAZ, WYRAZY ONOMATOPEICZNE, WYRAZ DŹWIĘKONAŚLADOWCZY/

ang. onomatopoeia, niem. Onomatopöie, fr. onomatopée, ros. ономатопея, звукоподражание

łac. onomatopoeia (z grec. ονοματοποιία ‘tworzenie nazw’)

Wyraz zawierający w swoim rdzeniu imitację dźwięków pozajęzykowych, np. bzz; kwa, kwa; kuku; gęgać; chlupać; zgrzytać, lub też rytmicznie powtarzających się, np. dyndać, zygzak. Jest to tworzenie słów opartych na wrażeniach słuchowych, odzwierciedlenie, naśladowanie dźwięków pozajęzykowych. W tym celu należy uprościć i sprowadzić dźwięk pozajęzykowy do możliwości fonetycznych danego języka – dlatego onomatopeje są subiektywne, różnią się w zależności od języka ojczystego, a w Polsce można czasem zaobserwować różnice regionalne. Wyraz dźwiękonaśladowczy ma swoistą budowę fonologiczną (np. pst! – brak samogłoski), a dzięki adaptacji gramatycznej staje się wyrazem danego języka o określonych właściwościach morfologicznych i składniowych (może być używane do budowania różnorodnych wypowiedzeń, np. A ptaszek ćwir, ćwir!). Niektóre onomatopeje są osadzone w języku głębiej, np. czasowniki typu zgrzytać, skrzypieć, miauczeć, które podlegają pełnej odmianie.

Starożytna koncepcja onomatopeicznej teorii mowy Heraklita z Efezu zakładała nawet, że język powstał poprzez naśladowanie zjawisk świata zewnętrznego za pomocą dźwięków mowy.

W wypowiedzi poetyckiej onomatopeja bywa zaliczana do figur retorycznych i obejmuje użycie wyrazów dźwiękonaśladowczych, dobór odpowiednich sekwencji głoskowych i układów rytmicznych.

W logopedii zwraca się uwagę na tworzenie onomatopei pod koniec 1. roku życia i w 2. roku życia jako na prawidłowy przejaw rozwoju mowy. Najczęściej są to nazwy odgłosów, z którymi dziecko styka się na co dzień i które zostały tak nazwane przez dorosłych, np. miau, hau. Nieraz zdarza się, że dziecko samo wymyśla takie wyrazy, dostosowane do swoich możliwości artykulacyjnych. Przez jakiś czas funkcjonują one w języku dziecka i jego otoczenia, aż zostaną wyparte przez wyrazy słownikowe.

W terapii logopedycznej opóźnień rozwoju mowy onomatopeje wykorzystuje się jako jeden z jej etapów. Popularne są ćwiczenia naśladowania dźwięków wydawanych przez zwierzęta bądź takie, które można usłyszeć w gospodarstwie domowym, na ulicy, w lesie itp. Często połączone są one z ćwiczeniami słuchu niewerbalnego.

Zob. także: OPÓŹNIONY ROZWÓJ MOWY

Literatura:

Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław 1993.

Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Wrocław 1994.