/NIEDOKSZTAŁCENIE MOWY, NIEDOROZWÓJ MOWY, OPÓŹNIONY ROZWÓJ EKSPRESJI I PERCEPCJI JĘZYKOWEJ, UPOŚLEDZENIE ROZWOJU MOWY, ZABURZENIE ROZWOJU MOWY/
Jeden z dwóch typów opóźnienia rozwoju mowy (ORM) wyodrębnionych w klasyfikacji przyczynowej w 1993 roku przez Zbigniewa Tarkowskiego; najważniejszy symptom zaburzeń rozwoju mowy (rozwojowych zaburzeń mowy, ang. Developmental Language Disorders – DLD, i zaburzeń nabytych w okresie najintensywniejszego rozwoju, czyli w pierwszych trzech latach życia dziecka). Opisywany typ opóźnienia może obejmować zarówno percepcję, jak i ekspresję językową; dotyczyć różnych poziomów języka, aspektów mowy; może się manifestować w różnorodny sposób, gdyż nie zawsze jest to przesunięcie w czasie kolejnych etapów w rozwoju mowy. W świetle tradycyjnego podejścia nie tylko parametry ilościowe (czas, w jakim pojawiają się poszczególne etapy, liczba rozumianych i wymawianych głosek, słów), lecz również kryteria jakościowe (jakość owych wymówień, znajomość gramatyki) – nawet, gdy kolejne etapy kształtowania mowy pojawiają się we właściwym czasie – również decydują o kwalifikacji zjawiska jako opóźnienie procesu nabywania kompetencji lub/i rozwoju sprawności realizacyjnej, co wprowadza wiele zamieszania i brak zrozumienia znaczenia terminu ORM (istotnego dla logopedii teoretycznej, nieistotnego dla logopedii stosowanej, bo nie jest nazwą rozpoznania).
Postać ORM nazywana niesamoistnym – w odróżnieniu od opóźnienia samoistnego – ma patologiczny charakter, gdyż mowa nie rozwija się na prawidłowym podłożu. W następstwie działania na organizm dziecka, w jednym z trzech okresów rozwojowych (prenatalnym, perinatalnym lub postnatalnym), różnorodnych czynników patogennych (natury biologicznej lub/i psychospołecznej) mowa rozwija się: 1) z opóźnieniem i jej dalszy rozwój przebiega nieprawidłowo lub 2) we właściwym czasie, lecz w znaczącym stopniu (pod względem ilościowym lub/i jakościowym) odbiega od normy wiekowej i rozwojowej. Ważną wskazówką diagnostyczną w różnicowaniu SORM i NORM jest fakt, że opóźnienie rozwoju może dotyczyć zarówno mówienia, jak i rozumienia (co ma miejsce, gdy przyczyny opóźnienia w nabywaniu języka są zlokalizowane na najwyższym – I – piętrze mechanizmów mowy). W wypadku zjawiska o charakterze rozwojowym i tych zaburzeń, których przyczyny są zlokalizowane niżej (na II i III piętrze), opóźniona jest tylko ekspresja językowa. W zależności od jakości, siły i czasu oddziaływania czynnika zaburzającego rozwój mowy jej opóźnienie może mieć stopień lekki lub ciężki; ustępować szybko, powoli lub utrzymywać się na tym samym poziomie przez długi czas. W wypadku NORM (w odróżnieniu od SORM) opóźnienie nie ustępuje bez pomocy specjalistycznej i zawsze prowadzi do trwałych skutków w postaci zaburzenia mowy (SLI, afazji, dyzartrii, dyslalii, palatolalii) lub/i niskiego poziomu sprawności językowej (charakteryzującego dzieci z deficytami rozwojowymi: niedosłyszące, opóźnione w rozwoju umysłowym, autystyczne i inne). Często NORM towarzyszą dodatkowe problemy, jak: zaburzenia emocjonalne, zaburzenia zachowania, trudności w nauce szkolnej.
NORM nie jest nazwą rozpoznania, lecz zespołu objawów, który może być izolowanym zjawiskiem (jak w wypadku SLI, gdy opóźnienie rozwoju dotyczy tylko jednej funkcji – języka) lub towarzyszyć innym objawom zaburzeń rozwoju: opóźnieniu procesów poznawczych (myślenia, pamięci, uwagi), orientacyjnych (słuchowego, wzrokowego, czuciowego), funkcji motorycznej czy procesów emocjonalno-motywacyjnych, obserwowanych w grupie zaburzeń nazywanych parcjalnymi (niedosłuch, opóźnienie rozwoju umysłowego), i całościowych (autyzm). W wielu przypadkach poważnych zaburzeń rozwojowych (głuchoty, upośledzenia umysłowego, autyzmu) lub schorzeń (m.p.dz. i w następstwie anartrii) mowa może się w ogóle nie wykształcić lub wykształca się tylko do pewnego stopnia bądź rozwija się w powolnym tempie i proces rozwoju sprawności językowej trwa nawet kilkanaście lat (jak w wypadku zaburzeń złożonych, recepcyjno-ekspresywnej postaci SLI).
Za prawidłowy przebieg rozwoju sprawności językowej odpowiada układ nerwowy, narząd słuchu i narządy mowy – ich budowa i funkcjonowanie. Każda anomalia czy schorzenie owych struktur organizmu, tak jak i wszelkie nieprawidłowości w przebiegu rozwoju psychomotorycznego czy niewłaściwe oddziaływanie środowiska wychowawczego – w większym lub mniejszym stopniu – wpływają negatywnie na przebieg procesu nabywania kompetencji językowej lub/i rozwoju sprawności realizacyjnej i z czasem prowadzą do różnych typów zaburzeń mowy, które utrudniają lub uniemożliwiają komunikację językową. W obrazie klinicznym owe nieprawidłowości mogą się manifestować w wypadku zaburzeń: 1) rozwojowych – brakiem, a następnie opóźnieniem rozwoju mowy; 2) nabytych – zatrzymaniem, zahamowaniem, regresem do wcześniejszych etapów rozwojowych, utratą wykształconych już wcześniej kompetencji lub – po okresie prawidłowego rozwoju – stopniowym obniżaniem się poziomu znajomości języka. Wszystkie z wymienionych form niesamoistnego opóźnienia rozwoju mowy można zaobserwować u dzieci z fragmentarycznymi, parcjalnymi i całościowymi (rozległymi) zaburzeniami rozwoju.
Deficyt w nabywaniu kompetencji językowej lub/i sprawności realizacyjnej jest wówczas albo izolowanym objawem nieprawidłowości rozwojowych (zaburzenia specyficzne, fragmentaryczne, jak w wypadku SLI), albo współwystępuje z innymi zaburzeniami (poznawczymi, sensomotorycznymi), albo jest zjawiskiem wtórnym do tych zaburzeń.
NORM może być uwarunkowane genetycznie, być następstwem deficytów rozwojowych, schorzeń bądź deprywacji środowiskowej. Trudno w wypadku tak dużej grupy czynników determinujących rozwój języka i możliwość swobodnego korzystania z nabytej kompetencji językowej dokonywać prostych uogólnień, jednak w większości przypadków NORM można stwierdzić pewne prawidłowości: 1) im wcześniej działa czynnik patogenny (zaburzenia wrodzone), tym poważniejszy jest stopień opóźnienia rozwoju mowy; 2) im wyżej (na poszczególnych III piętrach mechanizmu mowy) zlokalizowana jest przyczyna, tym stopień jest poważniejszy i rokowania gorsze; 3) im dłużej ów czynnik wywiera negatywny wpływ, tym większe są problemy dziecka z opanowaniem języka lub mniejsze są możliwości korzystania z kompetencji językowej. Im młodsze dziecko, tym deficyty w rozwoju języka bardziej wpływają na rozwój pozostałych funkcji, głównie poznawczych (i odwrotnie), bo mowa stanowi integralną część rozwoju psychicznego człowieka. Owe deficyty – rozwoju języka, myślenia, pamięci, uwagi słuchowej – zależą od siebie i wzajemnie się przenikają. Bez rozwoju języka nie ma rozwoju myślenia, a bez niego nie ma rozwoju języka. To sieć wzajemnych połączeń. W procesie rozwojowym każda funkcja jest istotna dla rozwoju pozostałych.
Ten sam objaw – opóźnienie w rozwoju języka lub językowych sprawności realizacyjnych – może wykazywać każde, nawet prawidłowo rozwijające się dziecko, dlatego zawsze w wypadku stwierdzenia odstępstw od normy wiekowej, rozwojowej w przebiegu owego procesu należy otoczyć dziecko intensywną opieką, polegającą na systematycznej obserwacji i stymulacji tej sfery rozwoju.
Literatura:
S. Grabias: Mowa i jej zaburzenia, „Audiofonologia” 1997, t. 10, s. 9–36.
G. Jastrzębowska: Opóźnienie rozwoju mowy – przejaw nieprawidłowości rozwojowych, [w:] Logopedia – pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, t. 2, Opole 2003, s. 37–66.
G. Jastrzębowska: Opóźnienie rozwoju mowy, [w:] Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki, red. T. Gałkowski, E. Szeląg, G. Jastrzębowska, Opole 2005, s. 360–379.
Z. Tarkowski, C. Jurkiewicz: Rozwijanie mowy dziecka. Program terapeutyczno-stymulujący, Lublin 1993.
T. Zaleski: Opóźniony rozwój mowy, [w:] Diagnoza i terapia zaburzeń mowy, red. T. Gałkowski, Z. Tarkowski, T. Zaleski, Lublin 1993, s. 185-192.
