/UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE, OLIGOFRENIA, NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY, OSŁABIENIE ROZWOJU UMYSŁOWEGO, UPOŚLEDZENIE ROZWOJU PSYCHICZNEGO, ZAHAMOWANIE ROZWOJU PSYCHICZNEGO, OBNIŻONA SPRAWNOŚĆ PSYCHICZNA, NIEDOROZWÓJ WYŻSZYCH CZYNNOŚCI POZNAWCZYCH/
ang. intellectual dissability, mental retardation, mental deficiency
Zaburzenie rozwojowe polegające na obniżeniu ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszą deficyty w zakresie niezależności i odpowiedzialności (zachowań adaptacyjnych) oraz mowy. Na gruncie medycyny, rehabilitacji oraz logopedii niepełnosprawność intelektualna jest synonimem terminów upośledzenie intelektualne/umysłowe, oligofrenia, które to w ujęciach pedagogicznych i psychologicznych mogą mieć charakter pejoratywny, stygmatyzujący osoby funkcjonujące intelektualnie gorzej w stosunku do norm.
Psychologia definiuje niepełnosprawność intelektualną jako formę funkcjonowania intelektualnego na poziomie niższym niż średni, zgodnie z oceną opartą na standardowych testach IQ. Z kolei Irena Obuchowska, reprezentująca pedagogiczny punkt widzenia, podkreśla, iż upośledzenie umysłowe polega na ograniczonym lub defektywnym uczeniu się, cechującym daną jednostkę w sposób decydujący o jego biografii. Interdyscyplinarna interpretacja omawianego zaburzenia rozwojowego może natomiast pokrywać się ze stanowiskiem Janiny Doroszewskiej, twierdzącej, iż nie stanowi ono pewnej określonej jednostki chorobowej, ale jest zespołem skutków, rozmaitych w swej etiologii stanów chorobowych i uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego. Na gruncie logopedii niepełnosprawność intelektualną traktuje się jako jedną z biologicznych determinant rozwoju i zaburzeń mowy (przyczynę endogenną), uniemożliwiającą lub radykalnie obniżającą możliwość samoistnego nabycia mowy przez dziecko i wpływającą negatywnie na kształt kompetencji językowej, komunikacyjnej i kulturowej takiej osoby.
Biorąc pod uwagę pochodzenie przyczyn wywołujących niepełnosprawność intelektualną, wyróżnia się tradycyjnie czynniki rodzinno-kulturowe (determinowane genotypem, niedożywieniem, niskim poziomem odporności na choroby, urazami mózgu, brakiem odpowiedniej stymulacji poznawczej noworodka, niemowlęcia i dziecka) oraz czynniki powodujące zaburzenia w rozwoju somatycznym (morfologiczno-anatomicznym) i psychicznym. W przypadku drugiej grupy przyczyn biologiczne uwarunkowania są bardziej widoczne. Przyjmują one postać genopatii, czyli obecności patologicznych genów w komórkach rozrodczych, chromosomopatii – nieprawidłowej struktury jednej z 23 par chromosomów, embriopatii, czyli zaburzeń pojawiających się na skutek patogenów działających w pierwszym trymestrze ciąży, i fetopatii – nieprawidłowości rozwojowych pojawiających się na skutek działania czynników patogennych po okresie organogenezy, czyli sumy procesów doprowadzających do powstania w pełni wykształconych organów i narządów.
Współcześnie można wyróżnić trzy paradygmaty teoretyczne, profilujące to zagadnienie z kilku, nie zawsze uzupełniających się, perspektyw: 1) psychobiologiczne ujęcie niepełnosprawności intelektualnej bada wpływ zaburzeń biologicznego funkcjonowania organizmu osoby niepełnosprawnej intelektualnie na realizację ogólnogatunkowego wzorca rozwojowego; 2) psychorozwojowa interpretacja niepełnosprawności intelektualnej kładzie nacisk z jednej strony na trudności w gromadzeniu i wykorzystywaniu doświadczeń społecznych na skutek biologicznych deficytów, z drugiej – na kompensacyjny wpływ takich doświadczeń na rozwój osoby upośledzonej; 3) psychospołeczne ujęcie niepełnosprawności intelektualnej postuluje, by w imię radykalnej integracji nie rozpoznawać upośledzenia, a tym bardziej nie stwierdzać stopnia upośledzenia, dążąc dzięki temu do negacji zjawiska stygmatyzacji takich osób. W psychobiologiczne i psychorozwojowe ujęcie niepełnosprawności intelektualnej można wpisać zagadnienie językowego funkcjonowania osób upośledzonych. W ramach ujęcia pierwszego, oceniającego wpływ biologicznego funkcjonowania osoby na realizację ogólnogatunkowego wzorca rozwojowego, mieści się zagadnienie endogennych determinant kompetencji językowej takich osób. W nurcie drugim, psychorozwojowym, podkreślającym wagę trudności w docieraniu do doświadczeń społecznych osób upośledzonych oraz zwracającym uwagę na kompensacyjny wpływ działań społecznych na rozwój osoby upośledzonej, mieści się zagadnienie terapii tego zaburzenia rozwojowego. Zagadnieniem wspólnym dla modelu psychobiologicznego i psychorozwojowego może być problematyka językowa. Dzięki temu możliwym stanie się wyodrębnienie nowego, językowego ujęcia upośledzenia umysłowego.
Akceptując obowiązujące w oligofrenopedagogice i medycynie tendencje taksonomiczne, za obowiązujący należy uznać podział niepełnosprawności intelektualnej oparty na wynikach badania ilorazu inteligencji (IQ). Podstawą badania ilorazu inteligencji jest skala o tzw. średnicy 100 i odchyleniu standardowym 16. Norma jest odchyleniem w kierunku dodatnim lub ujemnym od 100 o jeden standard, a zatem za normalny rozwój intelektualny może być uważany rozwój przy ilorazie inteligencji od 84 do 100 i od 100 do 116. Wykaz stopni niepełnosprawności intelektualnej w relacji do wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia, najczęściej stosowanych testów psychologicznych, klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-IV) oraz Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10), wraz z odsetkiem w grupie osób niepełnosprawnych intelektualnie, wygląda następująco: lekki (IQ 50 do ok. 70, 85% populacji niepełnosprawnych intelektualnie), umiarkowany (IQ 35 do ok. 50–55, 10% populacji niepełnosprawnych intelektualnie), znaczny (IQ 20 do ok. 35–40, 4% populacji niepełnosprawnych intelektualnie), głęboki (IQ poniżej 20, około 1% populacji niepełnosprawnych intelektualnie).
Zob. także: OLIGOFAZJA, OLIGOFRENOLOGOPEDIA, OLIGOFRENOPEDAGOGIKA
Literatura:
J. Doroszewska: Pedagogika specjalna, t. 2, Podstawowe problemy teorii i praktyki rewalidacji poszczególnych odchyleń od normy, Wrocław 1989.
Słownik psychologii, red. I. Kurcz, K. Skarżyńska, Warszawa 2002.
M. Michalik: Kompetencja składniowa w normie i w zaburzeniach. Ujęcie integrujące, Kraków 2011.
Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, red. I. Obuchowska, Warszawa 1995.
S. Siwek: Upośledzenie umysłowe, [w:] Neuropsychologia kliniczna dziecka. Wybrane zagadnienia, red. A.R. Borkowska, Ł. Domańska, Warszawa 2006, s. 31–88.
