/MOWA NOSOWA, RYNOLALIA, RHINOLALIA, RYNIZM/
ang. rhinolalia
Tworzenie dźwięków mowy, podczas którego występuje nieprawidłowy rezonans powstających dźwięków, wynikający z patologicznego wpływu jamy nosowej i nosogardzieli na akustyczną strukturę powstających głosek. Może ono przyjąć postać nosowania otwartego, nosowania zamkniętego lub nosowania mieszanego.
W przypadku tworzonych w normie głosek nosowych podniebienie miękkie w pełnym lub częściowym zakresie obniża się, co powoduje przepływ strumienia powietrza do jam nosa i łączy się z uruchomieniem rezonatora nosowego. W przypadku głosek ustnych podniebienie miękkie cofa się do tylnej ściany gardła i oddziela w ten sposób jamę ustną od nosowej, a strumień powietrza przedostaje się do jamy ustnej. W ten sposób komora nosowa zostaje w pewien sposób wyeliminowana z udziału w tworzeniu struktury akustycznej dźwięków ustnych. Taki opis, charakterystyczny dla prac językoznawczych, ma konwencję w pewnym stopniu uproszczoną, ponieważ w fonetyce najczęściej górna część komory gardłowej, zwana też jamą nosowo-gardłową, jest włączana do jamy nosowej. Poza tym podział na głoski nosowe i ustne także jest pewnym uproszczeniem, gdyż na przykład Bronisław Rocławski, biorąc pod uwagę udział poszczególnych rezonatorów, wyróżnia głoski: ustne, nosowe i ustno-nosowe (Podstawy wiedzy o języku polskim dla glottodydaktyków, pedagogów, psychologów i logopedów, Gdańsk 2001).
Stopień przylegania podniebienia miękkiego do tylnej ściany gardła jest różny, w zależności od rodzaju głosek, co ma wpływ na strukturę dźwięku. Także oddzielanie jamy ustnej od nosowej może być różne. W literaturze w rozmaity sposób określa się elementy biorące udział w mechanizmie odpowiedzialnym za oddzielenie jamy ustnej od nosowej podczas artykulacji: zwierający pierścień gardłowy, zwieracz podniebienno-gardłowy, zwarcie podniebienno-gardłowe.
W skład zwieracza podniebienno-gardłowego, odpowiedzialnego za oddzielenie jamy ustnej od nosowej, wchodzą mięśnie podniebienia miękkiego oraz tylnej i bocznych ścian gardła górnego. Ważną rolę odgrywa tu podniebienie miękkie, w skład którego wchodzą parzyste mięśnie dźwigacze podniebienia miękkiego, napinacze podniebienia miękkiego, mięśnie podniebienno-gardłowe i podniebienno-językowe oraz nieparzysty mięsień języczka. Nie do końca poznany jest udział w oddzielaniu jamy ustnej od nosowej wału Passavanta (uwypuklenie tkanek miękkich na tylnej ścianie gardła), który powstaje u niektórych osób podczas mówienia. W zależności od stopnia udziału w zwarciu podniebienno-gardłowym podniebienia miękkiego, bocznych ścian gardła i tylnej ściany gardła z wałem Passavanta wyróżnia się 4 rodzaje zwarcia podniebienno-gardłowego: czołowy, strzałkowy, okrężny, okrężny z wałem Passavanta (M. Hortis-Dzierzbicka: Nasofiberoskopia w ocenie zastosowania płata gardłowego w niewydolności podniebienno-gardłowej u pacjentów z rozszczepem podniebienia, Warszawa 2004, s. 17–18, 30). W uzyskaniu prawidłowego rezonansu głosek istotne znaczenie ma także głębokość gardła.
Oddzielenie jamy ustnej od nosowej za pomocą zwarcia podniebienno-gardłowego jest istotne nie tylko dla tworzenia głosek ustnych, ale także dla innych czynności, takich jak połykanie, dmuchanie, ziewanie, wentylacja ucha środkowego za pomocą trąbek słuchowych. Jeśli zwieracz podniebienno-gardłowy nie jest w stanie sprostać swojej funkcji, to takie zjawisko określa się mianem niewydolności podniebienno-gardłowej, która może mieć przyczyny strukturalne, czynnościowe lub neurologiczne.
Patologiczny wpływ komory nosowej na akustyczną strukturę dźwięku może być co najmniej dwojaki. Jeśli w jamie nosowej i/lub nosogardle znajduje się przeszkoda utrudniająca przepływ strumienia powietrza, czyli obszary te są częściowo „zamknięte”, to fala dźwiękowa napotyka na pewną mniejszą lub większą blokadę, a zatem zmieniają się cechy rezonatora nosowego. W takim przypadku występuje nosowanie zamknięte (łac. rhinophonia clausa, hyporrhinophonia, dysnazalność). Zaburzeniom podlegają głoski nosowe (mają nieprawidłowy rezonans nosowy), ale także częściowo samogłoski, gdyż tłumieniu ulegają pewne tony składające się na ich brzmienie na skutek nieprawidłowej struktury nosogardzieli i jam nosowych. Przyczyna nosowania zamkniętego może wiązać się ze zmienioną stanem chorobowym nosogardzielą (nosowanie zamknięte tylne) lub jamami nosa (nosowanie zamknięte przednie). Do częstych przyczyn nosowania zamkniętego zalicza się: obrzęk śluzówki nosa, polipy, przerost migdałka gardłowego.
Gdy nie jest możliwe oddzielenie jamy ustnej od nosowej i głoski ustne mają rezonans nosowy, to mówi się o nosowaniu otwartym (łac. rhinophonia aperta, hyperrhinophonia, hypernazalizacja, dysoralność), gdyż dostęp do jamy nosowej jest w pewien sposób otwarty. Wśród najczęstszych przyczyn nosowania otwartego (generalnie może mieć ono postać strukturalną, czynnościową lub neurogenną) wyróżnia się: rozszczep podniebienia, w tym rozszczep podśluzówkowy, stan po operacji rozszczepu podniebienia, gdy nie udało się uzyskać prawidłowej długości podniebienia umożliwiającego zwarcie podniebienno-gardłowe, niesprawność zwieracza podniebienno-gardłowego po operacji rozszczepu podniebienia, co wymaga ćwiczeń, stan po adenotomii, gdy na skutek usunięcia migdałka gardłowego podniebienie miękkie nieprzyzwyczajone do maksymalnej pracy wymaga ćwiczeń usprawniających, stan po tonsylektomii, neurologiczne podłoże nieruchomości podniebienia, wrodzone krótkie podniebienie, zmiany po urazie podniebienia, po porażeniu podniebienia, a czasami upośledzenie i niedosłuch, który może powodować trudności w słuchowym różnicowaniu głosek ustnych i nosowych.
Literatura:
Foniatria kliniczna, red. A. Pruszewicz, Warszawa 1992.
M. Hortis-Dzierzbicka, Z. Dudkiewicz, E. Stecko: Nosowanie otwarte – przyczyny, diagnostyka, sposoby eliminacji, „Nowa Pediatria” 2000, nr 18, s. 18–19.
M. Hortis-Dzierzbicka: Nasofiberoskopia w ocenie zastosowania płata gardłowego w niewydolności podniebienno-gardłowej u pacjentów z rozszczepem podniebienia, Warszawa 2004.
D. Pluta-Wojciechowska: Zaburzenia mowy u dzieci z rozszczepem podniebienia. Badania-teoria-praktyka, Bielsko-Biała 2006.
D. Zdunkiewicz-Jedynak, M. Hortis-Dzierzbicka: Lingwistyczne podstawy oceny i dokumentacji zaburzeń mowy u dzieci z wadą rozszczepową twarzy, [w:] Teoretyczne podstawy metod usprawniania mowy – Afazja – Zaburzenia rozwoju mowy. Materiały przygotowane na konferencję zorganizowaną przez Pomagisterskie Studium Logopedyczne Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego i Sekcję Logopedyczną Towarzystwa Kultury Języka w Warszawie, w dniu 16 i 17 czerwca 2000 roku, Warszawa 2000, s. 125–151.
