ang. cleft speech
Mowa osób z rozszczepem podniebienia. Do niedawna termin mowa rozszczepowa miał raczej charakter metaforyczny i dotyczył nienormatywnej realizacji fonemów, w której na pierwszy plan wysuwało się nosowanie otwarte, realizacje poza jamą ustną w postaci zwarć i szczelin gardłowych oraz krtaniowych, a także towarzyszące mowie współruchy mimiczne twarzy. W niektórych przypadkach występowała tzw. mowa samogłoskowa, czyli mowa bez spółgłosek, w szczególności spółgłosek właściwych.
Ostatnio przeprowadzone badania Danuty Pluty-Wojciechowskiej (2011) pokazały, że różnice między mową osób z rozszczepem a mową osób bez rozszczepu (i bez innych wad) dotyczą nie tylko płaszczyzny fonetyczno-fonologicznej, ale także rozwoju innych poziomów języka. Odmienności rozwoju mowy w przypadku małych dzieci z rozszczepem objawiają się albo w postaci dyslalii rozszczepowej, albo w postaci alalii rozszczepowej. Badając dzieci starsze, w wieku 6–7 i 9–10 lat, odnotowano nie tylko odmienności w płaszczyźnie segmentalnej i suprasegmentalnej, ale także zmiany intensywności ekspresji werbalnej i jakości tworzonych tekstów, w tym stylu komunikacji. W takim ujęciu, parafrazując definicję mowy w ujęciu Stanisława Grabiasa (1997), mowa rozszczepowa to taki sposób posługiwania się językiem przez osoby z rozszczepem, który charakteryzuje odmienność w aspekcie wykorzystania języka podczas poznawania świata i podczas przekazywania własnej interpretacji rzeczywistości innym uczestnikom życia społecznego w porównaniu z osobami bez rozszczepu.
W płaszczyźnie fonetycznej do cech mowy rozszczepowej należą specyficzne cechy tworzonych dźwięków mowy w zakresie rezonansu, lokacji, modalności i sonantyczności.
Komentując termin mowa rozszczepowa w nowym, szerokim ujęciu, można wskazać ogólne cechy uzusu językowego dzieci z rozszczepem. Odmienności w zakresie używania języka podczas poznawania rzeczywistości przez dzieci z wadą twarzoczaszki to: 1) mniejsza intensywność ekspresji werbalnej (częstszy brak odpowiedzi, co powoduje brak możliwości korygowania błędów; tworzenie krótszych opowiadań i opisów, co powoduje odmienność doświadczeń językowych i zapamiętywanego materiału językowego; gorsze wyniki dotyczące prób o charakterze słownikowym; rzadsze posługiwanie się kategoriami nadrzędnymi; mniejsza liczba błędów w trakcie wykonywania niektórych zadań, co z jednej strony jest korzystne, ale z drugiej nie stwarza możliwości weryfikacji własnej wypowiedzi); 2) gorsze wyniki dotyczące manipulowania symbolami językowymi (posługiwanie się metaforą i meronimią), co może powodować niedostatek wykorzystywania tego typu językowych narzędzi poznawczych do porządkowania wiedzy o świecie, zarówno podczas tworzenia wypowiedzi o charakterze metaforycznym, jak i podczas prób ich zrozumienia; 3) odmienności uczenia się nowych słów (dzieci z rozszczepem podczas prowadzonych eksperymentów dotyczących uczenia się nowych słów rzadziej używają nowego słowa, a częściej posługują się gestem, wolniej uczą się nowego sztucznego słowa nazywającego nową kategorię).
Odmienności w zakresie przekazywania własnej interpretacji rzeczywistości innym uczestnikom życia społecznego zarejestrowane podczas prowadzonych badań są następujące: 1) generalnie mniejsza intensywność ekspresji werbalnej; 2) rzadsze dzielenie się własnymi komentarzami na temat opisów i opowiadania; 3) pasywność podczas komunikacji, co oznacza, że dzieci z wadą twarzoczaszki rzadziej inicjują rozmowę, ale reagują na zachęty; 4) częstsze występowanie pauz namysłu, cichego głosu, częstsze występowanie niezrozumiałości mowy w związku z zaburzeniami realizacji fonemów.
Literatura:
D. Pluta-Wojciechowska: Mowa rozszczepowa – termin metaforyczny czy dosłowny? w druku.
D. Pluta-Wojciechowska: Patofonetyka mowy rozszczepowej. Dyslokacje, Bytom 2010.
D. Pluta-Wojciechowska: Mowa dzieci z rozszczepem wargi i podniebienia, Kraków 2011.
M. Hortis-Dzierzbicka: Rozszczep wargi i podniebienia – problematyka mowy rozszczepowej, „Medycyna Wieku Rozwojowego” 1999, t. 3, nr 3, s. 369–375.
Mowa pacjenta z rozszczepem podniebienia. Szkice foniatryczno-logopedyczne, red. M. Hortis-Dzierzbicka, E. Stecko, Warszawa 2005.
