MORFEM

ang. morpheme, niem. Morpheme, fr. morpheme, ros. mорфема

grec. morphe ‘kształt, forma’

Najmniejsza jednostka znacząca języka, dająca się wyodrębnić w budowie wyrazu, np. w wyrazie chodnik można wydzielić morfem chod- o znaczeniu równym czasownikowi chodzić i morfem -nik oznaczający ‘miejsce, gdzie coś się dzieje’.

Morfemy można podzielić na leksykalne (rdzenne, główne) i gramatyczne (poboczne). Morfemy leksykalne mają znaczenie odpowiadające znaczeniu jakiegoś konkretnego wyrazu, natomiast morfemy gramatyczne łączą się znaczeniowo z określoną funkcją gramatyczną danego języka.

Morfemy gramatyczne dzielą się na słowotwórcze i fleksyjne. Morfemy słowotwórcze służą do tworzenia wyrazów na bazie innych, np. -arz o znaczeniu ‘ktoś, kto coś robi’ występuje w wyrazach młynarz (od rzeczownika młyn), malarz (od czasownika malować), kominiarz (od rzeczownika komin). Funkcją morfemów fleksyjnych jest tworzenie różnych form gramatycznych tego samego wyrazu słownikowego, np. morfem -e w formach malarze, nauczyciele, żołnierze wskazuje na liczbę mnogą tych rzeczowników, a morfem -ł- w formach czasownikowych malował, śpiewałem czy odjechały oznacza czas przeszły czynności nazwanej wyrazami malować, śpiewaćodjechać.

Morfem ma najczęściej postać ciągu fonemów, czyli przybiera postać afiksu słowotwórczego bądź fleksyjnego. Możliwy jest też morfem zerowy (zero morfologiczne), czyli brak morfemu w określonym znaczeniu lub określonej funkcji gramatycznej, np. zerowy morfem we fleksji polskiej czasownika wskazuje m.in. na czas teraźniejszy (por. czyta-фczyta-ł), trzecią osobę (por. czyta-фczyta-m) i rodzaj męski (por. czytał-фczytał-a), a w rzeczowniku może informować o mianowniku liczby pojedynczej (por. ptak-фptak-i) czy o dopełniaczu liczby mnogiej (por. kobiet-фkobiet-y).

Możliwe jest też występowanie morfemu nieciągłego, który stanowi ciąg morfemów (zwykle dwa) w tej samej funkcji, np. w funkcji stopnia najwyższego przymiotnika w języku polskim występuje morfem złożony z naj--sz- bądź -ejsz- (por. naj-młod-sz-y, naj-ciepl-ejsz-y), a czas przyszły może mieć wykładnik w postaci morfemów będ- (por. będ-ę słucha-ć).

W budowie morfologicznej wyrazu często występują różne morfemy, np. w wyrazie marzycielka – rdzeń marz- (o znaczeniu ‘marzyć’) i trzy morfemy gramatyczne, w tym dwa słowotwórcze: -yciel- wskazujący na wykonawcę czynności i -k- oznaczający osobę płci żeńskiej, oraz morfem fleksyjny -a o znaczeniu mianownika liczby pojedynczej. W czasowniku przyjechałbym podział morfologiczny przedstawia się następująco: przy- (morfem słowotwórczy o znaczeniu ‘dotrzeć do jakiego miejsca’), -jecha- (morfem leksykalny o znaczeniu ‘jechać’), -ł--by- (morfem fleksyjny nieciągły oznaczający tryb przypuszczający), -ф- (morfem fleksyjny zerowy wskazujący na rodzaj męski) i -m (morfem fleksyjny o funkcji pierwszej osoby liczby pojedynczej).

Morfem może przyjmować różne postaci ze względu na występujące oboczności morfologiczne (alternacje), np. morfem rdzenny las- (por. las-y, las-ów) występuje też w postaci leś- (np. leś-ny, w lesi-e), a inny morfem tego typu dzień- ma też takie warianty jak dzien- (por. dzien-n-y), - (por. dni-e, dw-u-dni-owy) i dzion- (por. dzion-ek). Oboczności dotyczą również morfemów gramatycznych, np. -nik- i -nic- (por. praw-nik-фpraw-nic-y), -ek- i -k- (por. stoł-ek-фstoł-k-a) czy -ł--l- (np. bra-ł-фbra-l-i).

Literatura:

Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa 1998.

H. Wróbel: Gramatyka języka polskiego, Kraków 2001.

A. Nagórko: Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 2006.

R. Grzegorczykowa: Wstęp do językoznawstwa, Warszawa 2008.

E. Łuczyński: Rozgryzając tajniki mowy. Wiedza o języku polskim dla logopedów, Gdańsk 2011.