ang. metalinguistic awareness
grec. meta ‘poza, po’
Jeden z aspektów świadomości językowej dotyczący możliwości wypowiadania się o języku, tj. świadomość samozwrotności języka. Metajęzyk służy opisowi języka przedmiotowego, wobec którego pozostaje w relacji nadrzędności. W językoznawstwie metajęzykowi przypisuje się dwa znaczenia: aparatu pojęciowo-terminologicznego lingwisty oraz – wyodrębnionych przez językoznawców – elementów językowych zawierających informacje na temat języka. Metajęzyk pełni również istotną rolę w rozwoju języka i w nabywaniu języka przez dziecko. Uczenie się języka (ojczystego i obcego) idzie w parze ze zdolnością dokonywania operacji metajęzykowych. Z kolei zaburzenia komunikacji językowej mają często swoją przyczynę w ograniczeniach lub braku umiejętności posługiwania się metajęzykiem. Świadomość metajęzykową utożsamia się niekiedy z wiedzą o języku, jaką dysponują jego użytkownicy, lub umiejętnością myślenia o naturze i funkcjach języka. Zdaniem psychologów świadomość metajęzykowa wymaga zaangażowania procesów poznawczych dotyczących różnorodnych zjawisk spoza sfery komunikacji językowej. W odróżnieniu od kompetencji językowej, rozumianej jako nieuświadomiona wiedza o języku, kompetencja metajęzykowa odpowiada zachowaniom refleksyjnym i intencjonalnym. Świadomość metajęzykowa to świadomość metajęzyka, zdolność rozumienia i użycia terminów z zakresu wiedzy o języku, a także opisu zasad gramatycznych i definiowania pojęć odnoszących się do języka. Intencjonalne monitorowanie i zaplanowane przetwarzanie wypowiedzi językowych mogą dotyczyć różnych aspektów systemu językowego. Można tu wyróżnić czynności metafonologiczne, metasyntaktyczne, metasemantyczne czy metapragmatyczne. Refleksyjność i intencjonalność zdolności metajęzykowych odróżnia je od zdolności epijęzykowych, które również odnoszą się do wiedzy językowej, mają jednak charakter automatyczny, nie wymagają świadomej refleksji. Rozwój świadomości językowej jest w znacznym stopniu uwarunkowany nauczaniem i uczeniem się. Istotną rolę przypisuje się tu zwłaszcza przyswajaniu języka pisanego w procesie czytania i pisania. W modelach rozwoju metajęzykowego znaleźć można zarówno odniesienia do poszczególnych etapów ogólnego rozwoju poznawczego, jak i niezależnego od wieku organizowania wiedzy o języku na coraz to wyższych poziomach w wyniku świadomej refleksji.
Literatura:
R. Jakobson: Lingwistyczne spojrzenie na problem świadomości i nieświadomego, [w:] tegoż: W poszukiwaniu istoty języka, red. M.R. Mayenowa, t. 1, Warszawa 1989, s. 176–192.
R. Jakobson: Metajęzyk jako problem językoznawczy, [w:] tegoż: W poszukiwaniu istoty języka, t. 1, red. M.R. Mayenowa, Warszawa 1989, s. 382–388.
G. Krasowicz-Kupis: Rozwój świadomości językowej dziecka. Teoria i praktyka, Lublin 2004.
S. Śniatkowski: Lingwoedukacyjne diagnozowanie metajęzyka lingwistyki, Kielce 2013.
