/INTONACJA ZDANIA/
ang. sentence melody, sentence intonation
grec. melikós ‘dotyczący śpiewu, muzyczny’
Przebieg intonacji (rozumianej jako zjawisko powstałe w wyniku zmian wysokości głosu) w obrębie wypowiedzenia. Termin nawiązuje do melodii w muzyce i podkreśla związek mowy z muzyką. Jego stosowanie akcentuje gramatyczne i semantyczne funkcje pełnione przez intonację w wypowiedzeniu. Związane są one głównie z sygnalizowaniem za pomocą konturu intonacyjnego określonego typu wypowiedzenia. Kontury intonacyjne są złożonymi jednostkami, którym przypisuje się realizowanie funkcji semantycznych i gramatycznych. Uznaje się je za najważniejsze komunikacyjnie i najbardziej czytelne struktury intonacyjne.
Tradycyjnie wyróżnia się dwa podstawowe kontury intonacyjne: opadający (kadencję) i rosnący (antykadencję). Kadencja wyraża zamknięcie całości, zakończenie, antykadencja zaś jest oznaką braku finalności. Kadencja jest charakterystyczna dla zdań oznajmujących, odpowiedzi, poleceń i rozkazów oraz pytań o uzupełnienie. Antykadencja występuje w pytaniach o rozstrzygnięcie, wezwaniach oraz nienacechowanych emocjonalnie pytaniach wymagających dłuższej odpowiedzi. Oprócz kadencji i antykadencji wyróżnia się jeszcze progrediencję (zmianę wysokości głosu mniejszą niż 4 półtony). Obserwuje się ją w nieterminalnych zdaniach składowych, wypowiedziach przerwanych lub w przypadkach, gdy wygłos frazy nie pokrywa się z końcem zdania.
W wyznaczaniu typów wypowiedzeń, oprócz ogólnego kierunku przebiegu intonacji, bierze się również pod uwagę wielkość interwałów przebiegu, niosących informacje dotyczące intencji oraz zaangażowania emocjonalnego mówcy. Za kontur neutralny uznaje się intonację zdania twierdzącego, w początkowej fazie, której melodia rośnie, po czym łagodnie opada lub utrzymuje się na względnie stałej wysokości, aby gwałtownie opaść w ostatnim wyrazie, na sylabie lub sylabach poakcentowych. Zmiana relewantna opiera się na stosunku wysokości sylaby akcentowanej lub jej początku do wysokości sylaby poakcentowej. Słaba zmiana intonacyjna nie wykracza poza pół oktawy.
Kontury intonacyjne pełniące omawiane funkcje występują w końcowych odcinkach wypowiedzi, czyli intonemach obejmujących końcowy odcinek frazy – sylabę akcentowaną ostatniego wyrazu oraz sylaby poakcentowe. Przebieg intonacji w ich obrębie określa się jako melodię zasadniczą, intonem lub intonację rdzenną.
Funkcje intonacji na poziomie zdania i frazy wiążą się również z akcentem zdaniowym, logicznym i emocjonalnym, które są współtworzone za pomocą zmian wysokości głosu.
Intonacja, związana z jednostkami rytmiczno-akcentowymi, pełni także funkcję segmentacyjną, dzieląc wypowiedzenie na mniejsze jednostki wykazujące spójność semantyczno-syntaktyczną. Ponadto pełni funkcję delimitacyjną, sygnalizując początek i koniec wypowiedzenia.
Zob. także: AKCENT EMOCJONALNY, AKCENT LOGICZNY, AKCENT ZDANIOWY, INTONACJA, MELODIA MOWY, PROZODIA
Literatura:
M. Dłuska: Prozodia języka polskiego, Warszawa 1976.
L. Dukiewicz: Intonacja wypowiedzi polskich, Wrocław 1978.
W. Jassem: Akcent języka polskiego, Wrocław 1962.
I. Sawicka: Fonologia, [w:] Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fonologia, red. H. Wróbel, Kraków 1995, s. 105–195.
B. Wierzchowska: Fonetyka i fonologia języka polskiego, Wrocław 1980.
